Car, który zasłużył na swój przydomek. Dziś rocznica objęcia tronu przez Iwana Groźnego

Car, który zasłużył na swój przydomek. Dziś rocznica objęcia tronu przez Iwana Groźnego

Dodano: 

W podobny uświęcony sposób traktował swoją godność. Wierzył nie tyle, że jego władza pochodzi od Boga, ale że jest ona jego ucieleśnieniem. To przekonanie zrodziło absolutystyczne ambicje. Jego władza została zbudowana na dwóch filarach: realnym i metafizycznym. Bazę stanowiła rzeczywistość samodzierżawia, a nadbudowę ideologiczną mistyka władzy. 16 stycznia 1547 roku w soborze Uspieńskim odbyła się koronacja Iwana i oficjalne przybranie przez niego tytułu cara. Przyjął godności i insygnia cesarskie, ale został również namaszczony świętymi olejami przez metropolitę Makarego. Pierwszy car Rusi otrzymał w ten sposób sankcję boską. Koronacja była wolą Boga, bo przez niego Iwan został zesłany, aby go reprezentować na ziemi. Iwan wierzył, że państwo wraz z jego osobą uzyska boskie błogosławieństwo i będzie dążyć do wielkości. Akt koronacyjny był symboliczny – miał pokazać, że rolę kolejnego Rzymu przyjmie Moskwa.

Reformy

W wieku szesnastu lat Iwan podjął dwie bardzo ważne decyzje: postanowił przyjąć tytuł cara i zawrzeć związek małżeński. Jego wybranką została Anastazja Romanowna Zacharina-Koszkina, pochodząca ze starego szlacheckiego rodu, który za panowania księcia Wasyla III odgrywał poważną rolę na dworze. Te dwa kroki były konieczne, aby ugruntować swoją władzę i móc przejść do kolejnego etapu rządów: reform w państwie.

Na ten czas młody car powołał radę, składającą się z zaufanych, blisko z nim związanych osób. W tym kręgu znalazł się niezwykle uzdolniony administrator Aleksiej Adaszew, a także kapłan z kremlowskiego soboru Błagowieszczeńskiego Sylwester. Pierwsze ustalenia miały miejsce w 1549 roku na Soborze Ziemskim. Iwan przygotował po nim nowy Sudiebnik (kodeks), porządkujący dawny zbiór praw i ujednolicający je dla całego państwa. Kodeks miał stanowić instrument ułatwiający przebudowę społeczeństwa i umocnienie władzy centralnej. Nowy Sudiebnik był gotowy już w czerwcu 1550 roku. Dziewięćdziesiąt dziewięć artykułów regulowało prawo państwowe, cerkiewne i administracyjne. W owym czasie działalność administracyjna ograniczała się do sprawowania sądów, dlatego wprowadzenie nowego kodeksu praw było najważniejszym punktem reformy w dziedzinie zarządzania państwem. W 1551 roku zebrał się cerkiewny Sobór Stogławy. Car przedstawił soborowi długą listę pytań dotyczących naprawy moralności duchowieństwa i usunięcia nadużyć Cerkwi. Odpowiedzi na te pytania zostały spisane w dokumencie nazwanym stogławym, czyli zawierającym sto rozdziałów.

Z najważniejszych zarządzeń Iwana wobec Cerkwi można wymienić konfiskatę majątków biskupich i klasztornych przekazanych przez Dumę i bojarów po śmierci Wasyla III. Książętom zabroniono przekazywania swoich dóbr na rzecz Kościoła. Reforma administracyjna ograniczyła dawny system, wprowadzając samorządy, które dążyły do centralizacji władz lokalnych. Najbardziej dotkliwa była reforma ziemska, która uderzała boleśnie w interesy zwolenników starego porządku. Car zniósł „kormlenije”, czyli przywilej z którego korzystali namiestnicy i inni przedstawiciele administracji prowincjonalnej, nadający prawo egzekwowania swego uposażenia w walucie i naturze bezpośrednio od podporządkowanej im ludności.

Iwan zreformował również wojsko. Jako pierwszy stworzył regularną armię, której trzon stanowili strzelcy, których rekrutowano spośród wolnych ludzi. Dowódców zaczęto wybierać ze względu na ich umiejętności, a nie szlachetne urodzenie. W armii pojawiła się także piechota. Pierwsze działa sprowadzono z zagranicy, a potem odlewano w Moskwie. Żaden z europejskich władców nie miał tak potężnej armii jak Iwan. Nowy wzór organizacji wojska, bezpośrednio podlegającego władzy centralnej, umożliwił carowi ugruntowanie samodzierżawia, czyli głównego celu jego reform. Bojarzy tracili znaczenie w wojsku, a ich miejsce zajmowała drobna i średnia szlachta.

Oprycznina – krwawe zastępy cara

Opryczninę zapowiedział pewien epizod. W grudniu 1564 roku car wraz z rodziną wyjechał, jak miał w zwyczaju, na pielgrzymkę. Wyjazd od poprzednich różnił się tym, że Iwan zabrał ze sobą cały skarbiec, większą niż zwykle świtę, ale przede wszystkim nie wyznaczył specjalnej komisji, która pod jego nieobecność miała zarządzać sprawami Moskwy. Po miesiącu Iwan dotarł do osady Aleksandrowska Słoboda, z której to wysłał dwa listy. Pierwszy był skierowany do rządzącej elity i duchowieństwa. Iwan oskarżał w nim bojarów, szlachtę i urzędników o „zdradzieckie czyny” takie jak m.in. uchylanie się od służby wojskowej czy defraudację pieniędzy ze skarbu. W zakończeniu zaś zrzekał się tronu. Drugi list był kierowany do ludu w którym pisał, że „nie żywi do nich gniewu”. Warunkiem powrotu Iwana do stolicy była powszechne przyzwolenie na powierzenie mu nieograniczonej władzy. Równocześnie car żądał zgody na utworzenie własnego, opryczniczego wojska i wzniesienie osobnego pałacu na znak zerwania z dworem. Wszystkie warunki zostały bezzwłocznie przyjęte. Iwan powracając do Moskwy otrzymał absolutną, niczym nieograniczoną władzę. Nadeszła pora, aby wcielić ją w życie.

Działania opryczniny początkowo były skierowane przeciwko książętom, bojarom i wielmożom, którzy w znacznym stopniu przyczynili się do ograniczenia władzy carskiej. Po czasie terror niestety zaczął kierować się własną logiką i pochłaniał coraz większe żniwo. Pod sąd opryczników poddano Kościół, rozgromiono Nowogród i przetrzebiono administrację państwową. W ostatnim etapie ofiarami instytucji stali się jej synowie – Iwan skazał na śmierć inicjatorów opryczniny: Aleksieja Basmanowa i Atanazego Wiaziemskiego. Pierwszy aby uniknąć śmierci zarżnął własnego ojca, aby w ten sposób udowodnić miłość do cara.

Iwan Groźny przyjmuje kapitulację Kazania

Oprycznicy, niczym zjawy w czarnych szatach, wędrowali na swych czarnych koniach, z miotłą i psią głową przytroczonymi do siodła. Szerzyli chaos i wzbudzali strach, a ich czyny mroziły krew w żyłach. Za przyzwoleniem cara doprowadzili w 1565 roku do likwidacji czterech suzdalskich rodów książęcych. W 1567 roku rozpoczął się okres „wielkiego terroru”, kiedy już nikt nie mógł czuć się bezpieczny. Car obsesyjnie obawiał się spisku, który mógł doprowadzić go do utraty tronu, a nawet i życia.

Jednym z głównych procesów lat „wielkiego terroru” była sprawa księcia Włodzimierza Starickiego, którego oskarżono o próbę otrucia cara. Został on zmuszony wraz z żoną i dziewięcioletnią córką do wypicia trucizny. Dochodzenie doprowadziło opryczników do powiązań, jakie łączyły Starickiego z Nowogrodem. Miasto w ramach kary za „spiskowanie” zostało doszczętnie ograbione i zniszczone. Mieszkańców poddano koszmarnym torturom: oblewano ich mieszanką łatwopalnych substancji i podpalano, przywiązywano do sań i wywożono na Wołchow, gdzie wrzucano żywcem pod lód. Liczba ofiar tego pogromu mogła sięgać nawet 15 000 zabitych.

W roku 1572 Iwan Groźny nagle zniósł opriczninę. Prawdopodobnie skłoniły go do tego długotrwałe rozważania nad losem państwa i samego systemu, jak również kryzys polityczny i zagrożenie najazdami chanatu krymskiego. Opricznina była jednym z najbardziej mrocznych okresów w historii Rosji. Być może sam pomysłodawca zdał sobie z tego sprawę.

Ambitna polityka Moskwy

Iwan Groźny miał wielkie ambicje. Pragnął stworzyć z Rusi imperium na wzór Rzymu i Bizancjum. Niezwykle ważna była dla niego polityka zagraniczna. W pierwszym etapie samodzielnych rządów skierował się na wschód w kierunku Powołża i Syberii. W 1552 roku wojska moskiewskie zdobyły Kazań i podporządkowały jego chanat. W 1555 roku Iwan narzucił zwierzchność Ordzie Nagojskiej i chanatowi syberyjskiemu, a rok później włączył do swoich granic terytorium chanatu astrachańskiego. Sukcesy wojenne i rozszerzające się granice ośmieliły monarchę i skierowały jego aspiracje na zachód, ku Litwie i Inflantom.