Od czasu, gdy w 1895 roku Guglielmo Marconi skonstruował bazującą na patentach Nikoli Tesli działającą aparaturę nadawczo-odbiorczą, radio niemal błyskawicznie zaczęło zyskiwać na znaczeniu. Nie było szoku porównywalnego z tym towarzyszącym wynalezieniu telegrafu, rychło jednak zdano sobie sprawę z możliwości, jakie niesie ze sobą możliwość utrzymywania stałego kontaktu z dowolnym miejscem.
Rozwój radiostacji
Najszybciej zrozumieli to wojskowi i radiostacje zaczęto instalować na okrętach i w sztabach jednostek. Ciągły rozwój techniczny i miniaturyzacja sprowadziły w końcu radioodbiorniki pod strzechy i w 1920 powstała pierwsza stacja nadająca regularny program radiowy.
W podobnym czasie radiokomunikacja zaczęła funkcjonować w Polsce. O ile pierwsze radiostacje przejęto zaraz po odzyskaniu niepodległości, o tyle dopiero w 1921 roku zaczęła działać cywilna służba radiokomunikacyjna, zaś 18 kwietnia 1926 roku zaczęło funkcjonować Polskie Radio. Polszczyznę w eterze słuchać było zresztą już wcześniej dzięki uruchomionej w 1923 roku Transatlantyckiej Centrali Radiotelegraficznej. Od umiejscowienia jej aparatury fort IIA Twierdzy Warszawa przyjął do dziś używaną nazwę Fort Radiowo.
Radiostacje w podziemiu
Po wybuchu wojny i zajęciu Polski działalność radia została zakazana. Funkcjonowanie mediów publikujących przekaz sprzeczny z propagandą okupanta był z oczywistych powodów niemożliwy. Nie oznacza to jednak, że eter nad Polską zamilkł. Konieczne było utrzymywanie kontaktu ze strukturami polskimi na Zachodzie, najpierw we Francji, później w Wielkiej Brytanii. Funkcjonować poczęły głęboko zakonspirowane radiostacje, którymi wymieniano meldunki z placówkami poza krajem.
Jedną z nich była „Łódź Podwodna”, skonstruowana przez Stanisława Rodowicza. Niemcy nigdy jej nie znaleźli (o tej fascynującej historii opowiada książka Marcina Ludwickiego Niezatapialni i Łódź Podwodna). Łączność utrzymywana dzięki tego typu aparaturze oddana była jednak do użytku wojskowego. Nadawanie stałych audycji było niemożliwe – dzięki radiopelengatorom i stacjom goniometrycznym stacja nadawcza, która by tego próbowała, szybko by „wpadła”.
Sytuacja uległa zmianie wraz z rozpoczęciem przygotowań do wybuchu Powstania Warszawskiego. Dowództwo AK zdawało sobie sprawę, że samo wysyłanie meldunków to za mało. Powstanie musi funkcjonować w powszechnej świadomości – ludzie muszą wiedzieć, że w Warszawie trwają walki. W tym celu trzeba ich o tym informować, do tego zaś służyć mogła regularna audycja radiowa. Dodatkowym aspektem był dodatni wpływ na morale powstańców, jaki miał dać im stały dostęp do informacji z powstańczego frontu, a nawet drobiazg tak prozaiczny, jak możliwość słuchania muzyki rozrywkowej.
Radiostacja „Błyskawica”: pierwsza audycja
Postanowiono użyć radiostacji, którą od 1943 roku w Częstochowie budowało dwóch radiotechników: Antoni Zębik oraz Bolesław Drożdż. W domu drugiego skonstruowali oni z pomocą por. inż. Czesława Brodziaka „Adlera” radiostację o mocy 200 W – dla porównania, współczesne radio CB ma moc około 4 W, zaś wspomniana Transatlantycka Centrala Radiotelegraficzna miała dwa nadajniki po 200 kW każdy. 1 września 1943 roku przeprowadzono próbę nadawania, która wykazała dobry odbiór sygnału na częstotliwości 7 MHz w kraju oraz 10 MHz w Anglii. Mimo starań Niemców radiostację udało się przerzucić do Warszawy, gdzie została schowana w warsztacie samochodowym na ulicy Huculskiej.
W dniu wybuchu powstania radiostację przerzucono na ulicę Mazowiecką 10, gdzie miano ją uruchomić. Niestety, dorożki transportujące instalację zostały ostrzelane, zginął wtedy zastępca komendanta radiostacji Stefan Chojnacki. Prawdopodobnie wtedy doszło do zamoczenia sprzętu, część podzespołów uległa też uszkodzeniu od pocisków.
Jeszcze tej samej nocy powstańcy zabezpieczyli skrzynie z radiostacją, nie nadawała się ona jednak do użytku. Potrzebne części zdobyto w gmachu Poczty Głównej oraz na ulicy Kredytowej, gdzie mieściła się inna niemiecka radiostacja. Przetransportowano je wraz z resztą podzespołów do budynku PKO na ulicy Jasnej 9, gdzie przystąpiono do napraw.
7 sierpnia przeprowadzono próbę, zaś 8 sierpnia „Błyskawica” zaczęła nadawanie. Zgodnie ze słowami Jana Georgica jej nazwa, podobnie jak nazwa drugiej radiostacji, „Burzy”, była hołdem dla dwóch słynnych kontrtorpedowców Polskiej Marynarki Wojennej, noszących te właśnie imiona.
Radiostacja podlegała Biuru Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK. Jej dowódcą był wspomniany Jan Georgica, kierownikiem zespołu zaś Stanisław Zadrożny. Jego zastępcą została Zofia Rutkowska, resztę ekipy stanowili Jan Nowak-Jeziorański, John Ward, Zbigniew Świętochowski, Stefan Sojecki, Zbigniew Jasiński, Jeremi Przybora, Edmund Osmańczyk i Mieczysław Ubysz.
„Błyskawica” informowała świat o tym, że Warszawa walczy
Audycje nadawano sześć razy dziennie: o 10:15, 10:35, 12:00, 14:30, 18:30 i 22:30. Cztery audycje były po polsku, dwie zaś po angielsku. Nadawano je na falach krótkich (9,2 MHz oraz 5,8 MHz) i średnich (1,3 MHz). Audycje bazowały na komunikatach KG AK i służyły zarówno do informowania ludności Warszawy i opinii światowej o przebiegu walk, jak i do walki propagandowej z Niemcami. Puszczano także muzykę ze zdobytych niemieckich płyt.
„Błyskawicę” duplikowała „Burza”, ta jednak została szybko zlokalizowana przez niemieckie radiopelengatory i 26 sierpnia rozbita długotrwałym bombardowaniem artyleryjskim. By uniknąć tego samego losu, drugą radiostację kilkakrotnie przenoszono: 25 sierpnia do kawiarni „Adria” przy Moniuszki 10, 4 września do byłej ambasady ZSRS na Poznańskiej 15 (wg innej wersji na tył oficyny przy Poznańskiej 13) i w końcu 8 września do Biblioteki Publicznej na ulicy Koszykowej 26. Tam też 4 października została rozbita przez swego dowódcę, by uniknąć przekazania jej Niemcom.
W trakcie swego funkcjonowania „Błyskawica” informowała świat o tym, że Warszawa walczy. Przeciwdziałała niemieckiej propagandzie, według której stolicę Polski zajęły, wbrew ludności cywilnej, zbrojne bandy, była też pierwszą radiostacją otwarcie działającą w kraju od przegranej w 1939 roku. Miała wielki wpływ zarówno na sprawę powstania jak i morale Polaków w tamtym okresie, po samym upadku Warszawy działała parę dni w konspiracji, informując o zbrodniach niemieckich w ponownie podbitym mieście.
W 2004 roku żyjący jeszcze Antonii Zębik odbudował replikę „Błyskawicy” z pomocą Muzeum Powstania Warszawskiego. Po siedemdziesięcioletniej przerwie w eter znowu popłynęły dźwięki „Warszawianki”.
Autorem tekstu Radiostacja „Błyskawica”: głos Warszawy jest Przemysław Mrówka. Materiał został opublikowany na licencji CC BY-SA 3.0.
Czytaj też:
Powstanie Warszawskie w popkulturze. Filmy, piosenki i gry o bohaterskim zrywie