Jan Zamoyski nie był postacią kryształową. W jego biografii znajdziemy kilka ciemniejszych plam. Największą porażką hetmana był nieudolny pościg za Tatarami, którzy zmierzając na Węgry w 1594 bez większego problemu przeszli przez Ukrainę. Nie wiadomo, czy było to spowodowane nadzwyczaj dobrym rozpoznaniem przeprowadzonym przez Tatarów czy problemami w koordynacji ruchów polskich oddziałów. A może hetman, kierując się rozsądkiem, nie mógł doprowadzić do bitwy między lekką jazdą tatarską, a ciężkozbrojną kawalerią? Ta pierwsza miała bowiem przewagę w górzystym i lesistym terenie Wschodnich Karpat.
Wiele wskazuje jednak na to, że o decyzji przeważyły względy polityczne. Najprawdopodobniej hetman nie chciał doprowadzić do konfrontacji obu armii, ponieważ w toczącej się wojnie turecko-habsburskiej, której epizodem był właśnie tatarski najazd na Węgry, popieranie którejkolwiek ze stron nie leżało w polskim interesie. Wprost przeciwnie – Zamoyski, nastawiony antyturecko ale również antyhabsbursko, dążył do osłabienia sił obu tych państw.
Hetman, działając zgodnie z tak rozumianą przez siebie racją stanu, sprowadził na siebie gromy – posądzano go nie tylko o nieudolność, ale nawet o przekupienie przez Tatarów. Sam chan Gazi Girej II, jeden z najlepiej wykształconych władców krymskich i poeta, nie pozostał bierny wobec wydarzeń i opuściwszy terytorium Rzeczypospolitej wysłał do Zamoyskiego list pełen pogróżek. Hetman musiał przełknąć tę gorzką pigułkę. Los jednak wynagrodził mu to już po roku, gdy miał okazję sprawdzić prawdomówność tatarskiego dowódcy.
Wojna niechciana
Traktat pokojowy podpisany między Turcją a Austrią w listopadzie 1590 roku nie miał przed sobą przyszłości. Samowolne podjazdy oddziałów pogranicznych stawały się na tyle poważne, że stacjonujące w Bośni wojska osmańskie w końcu przekroczyły granicę i zdobyły kilka habsburskich twierdz. Dwór cesarski nie mógł pozostać wobec tego bierny i pod koniec 1592 roku wypowiedział traktat. W czerwcu wojska habsburskie rozgromiły Turków w bitwie pod Sisakiem. Dwa tygodnie później, 4 lipca 1593 roku, wielki wezyr Sinan-Pasza wypowiedział wojnę Habsburgom, rozpoczynając trzynastoletni konflikt.
Militarne sukcesy Turków były równoważone przez osiągnięcia dyplomacji cesarskiej i papieskiej. Na stronę habsburską udało się przeciągnąć kilka księstw włoskich i niemieckich, na papierze również Hiszpanię, a także, co najważniejsze, trzy podległe Osmanom kraje leżące nad dolnym Dunajem – Siedmiogród, Wołoszczyznę i Mołdawię. Umiejętne zagranie na aspiracjach niepodległościowych podbitych narodów wiązało siły tureckie, przenosząc teatr wojny z zachodu na wschód Półwyspu Bałkańskiego.
Do Ligi Antytureckiej należałaby również i Rzeczpospolita, jednak zbyt ważną pozycję w Polsce odgrywał Jan Zamoyski. Hetman i zarazem kanclerz był co prawda zwolennikiem polityki antytureckiej, lecz jednocześnie – jako spadkobierca myśli politycznej Stefana Batorego – widział zagrożenie ze strony dynastycznej polityki Habsburgów. Postawił posłom cesarskim jeden warunek – chciał, żeby po wojnie Mołdawia i Wołoszczyzna znalazły się w polskiej strefie wpływu. Niestety nie wyrażono na to zgody. Zamoyski zbyt twardo stąpał po ziemi, by nie uzyskawszy takiej gwarancji wyruszyć na wojnę. Cały ciężar konfliktu spadałby wówczas na Rzeczpospolitą, a jednocześnie nie mógłby przynieść Polakom żadnych zysków.
Między członkami Ligi także dochodziło do sporów. W maju 1595 roku z inicjatywy księcia siedmiogrodzkiego dokonał się przewrót w Mołdawii. Hospodar Aron stracił władzę na rzecz Stefana Rozwana, dotychczasowego dowódcy wojsk zaciężnych, wsławionego w czasie kampanii moskiewskich Batorego. W odpowiedzi na to Turcy szykujący ofensywę na Wołoszczyznę, mianowali sandżakbeja Tehini i Białogrodu zarządcą, a nie jak dotychczas hospodarem. Tym samym kraj ten został formalnie pozbawiony resztek autonomii i zdegradowany do roli prowincji.
Hetman przejmuje inicjatywę
Gdy na początku sierpnia armia wielkiego wezyra przekraczała Dunaj, wysłannicy Rozwana i Michała Walecznego, hospodara wołoskiego, dotarli do hetmana Jana Zamoyskiego stojącego wraz z wojskiem w obozie pod Trembowlą. Tu przedstawili prośbę obu władców o pomoc w odparciu Turków i Tatarów.
Hetman znalazł się w trudnej sytuacji. Pomoc hospodarom wzmacniałaby tylko Habsburgów, czyli jego największych politycznych wrogów. Z kolei bezczynność spowodowałaby zgniecenie Wołoszczyzny i Mołdawii, które nawet jako lenno sułtańskie sprawdzały się jako bufor między Rzeczypospolitą a Imperium Osmańskim. Hetman znalazł jednak trzecie wyjście z sytuacji – postanowił wejść do Mołdawii, odeprzeć Tatarów, a na tronie w Jassach osadzić Jeremiego Mohyłę, bojara związanego ze stronnictwem propolskim. W ten sposób ani Habsburgowie nie umocniliby się w Mołdawii, ani janczarzy nie weszliby do stojącego nad polską granicą Chocimia.
27 sierpnia hetman przekroczył Dniestr. Wojska siedmiogrodzkie wycofywały się bez walki. Dopiero powracający z dworu Zygmunta Batorego hospodar chciał stawić opór, jednak ze względu na szczupłość swojej armii nie zdecydował się na obronę żadnej z większych twierdz i ścigany przez półtysięczny oddział polskiej jazdy, musiał uchodzić z powrotem do Siedmiogrodu.
Tymczasem hetman nie próżnował. 1 września bojarzy obrali Mohyłę nowym hospodarem. Kilka dni później Zamoyski wkroczył do stolicy, gdzie przyjął od nowego władcy przysięgę wierności królowi i Rzeczypospolitej, tolerancji wobec katolików oraz, co było niejawne, przyjęcie tytułu wojewody w wypadku aneksji hospodarstwa do Korony.
W międzyczasie Porta skierowała do Mołdawii Tatarów. Zamoyski zostawił w Jassach oddział mogący odeprzeć ewentualne natarcie Rozwana, a samemu udał się pod oddaloną o niespełna 20 kilometrów Cecorę. Tamtejsza pętla Prutu bardziej nadawała się do obrony niż pozbawiona umocnień stolica, spalona rok wcześniej przez Kozaków.
Obóz z trzech stron osłonięty był rzeką, a z czwartej postanowiono wybudować umocnienia. Sam Zamoyski wraz z najznaczniejszymi dowódcami, wśród których znalazł się hetman polny Stanisław Żółkiewski, chwycili za łopaty dając przykład prostym żołnierzom. Dwukilometrowy wał, wysoki na trzy metry, wybudowano w ciągu jednego dnia. Znalazło się na nim 13 bastionów dla artylerii i 4 bramy umożliwiające wypady jazdy.
Zamoyski dysponował 4800 jazdy, w ponad połowie złożonej z husarii, oraz 2000 piechoty, w większości piechurów wybranieckich. 6800 żołnierzy musiało czekać jeszcze przez sześć długich tygodni na nadejście trzykrotnie większych sił turecko-tatarskich.
Poeta na polu bitwy
Ahmed-pasza, zarządca leżących nad Morzem Czarnym Tehini i Białogrodu, mianowany teraz zarządcą Mołdawii, dysponował tylko 200 janczarami i 2000 jazdy. Przed nim jechał jednak jego wuj – wspomniany już poeta na tronie – Gazi II Girej, zwany Burzą, któremu towarzyszyło 20.000 znacznie mniej lirycznie usposobionych tatarskich jeźdźców.
Siły tureckie i tatarskie połączyły się 18 października i stanęły kilka kilometrów od polskich szańców. Tego samego dnia zmierzyli się harcownicy z obu stron. Polacy starali się dostać w posiadanie jeńców, celem dowiedzenia się o liczebności przeciwnika. Mahometanie z kolei chcieli dokonać rozpoznania terenu, by uniknąć ewentualnego fortelu. W czasie utarczek sam Ahmed-pasza został ranny. Postrzelił go z łuku kniaź Kirył Różyński – tutaj występuje w glorii bohatera, w rzeczywistości życiorys ma bardziej skomplikowany. Był to watażka kozacki, który wykorzystywał swego czasu zamieszanie na Ukrainie do własnych porachunków, a nawet wraz z bratem, który tytułował się hetmanem kozackim, nawiązał kontakt z carem moskiewskim. Teraz przeszedł jednak godną Kmicica przemianę i w następnym roku wykazał się wiernością wobec Korony tłumiąc powstanie Nalewajki.
Tatarzy, mimo przewagi liczebnej, dysponowali znacznie mniejszą siłą ogniową, dlatego szturm na polskie umocnienia nie wchodził w grę. Jedynym wyjściem było wywabienie Polaków z obozu i wciągnięcie ich w pułapkę.
Następnego dnia janczarzy podeszli w rozproszonym szyku pod wały, ostrzeliwując polskie umocnienia. Gdy Hetman Zamoyski osobiście wyprowadzał harcowników, jeden z tureckich piechurów postrzelił pod nim konia, jakby mszcząc się za ranę otrzymaną poprzedniego dnia przez osmańskiego dowódcę. Janczarzy zostali odparci, a jednocześnie jazda nie dała się wprowadzić w pułapkę, dostawszy rozkaz niewychodzenia poza zasięg polskiej artylerii. Sytuacja uspokoiła się, ale nie na długo.
Około południa, dowodzący lewym skrzydłem brat chana, Feth Girej, poprowadził atak jazdy. Na zbliżające się chorągwie tatarskie hetman skierował pułk jazdy z prawego skrzydła, który przemieściwszy się na środek pola, starał się odeprzeć Tatarów. Ten manewr próbował wykorzystać chan i uderzył z centrum, starając się okrążyć polski wypad. Atakowani z dwóch stron Polacy znaleźli się w dramatycznej sytuacji.
Wówczas pozostałe trzy pułki jazdy opuściły obóz przychodząc z odsieczą osamotnionym towarzyszom. Zaraz za nimi wyszła piechota. Tatarskie prawe skrzydło czekało w odwodzie, prawdopodobnie czekając na wyjście z obozu dwóch ostatnich pułków dowodzonych przez Hetmana Wielkiego i Polnego – ci jednak pozostali na swoich pozycjach. Starcie przeciągało się i przerwało je dopiero nadejście zmroku. Tatarzy zostali odparci. Nazajutrz Tatarzy z bezczynnego wcześniej prawego skrzydła próbowali zaskoczyć Polaków i leśną drogą podeszli pod zachodnią bramę obozu. Ostrzał zmusił ich jednak do odwrotu.
Rokowania pokojowe
Zarówno w jednym, jak i drugim obozie sytuacja była trudna. Hetman obawiał się nadejścia sił tureckich z Wołoszczyzny. Nawet gdyby siły sułtańskie były zbyt związane walką z tamtejszym hospodarem, to samo okrążenie obozu przez Tatarów odcinałoby aprowizację, toteż brano pod uwagę konieczność odwrotu taborem i uniknięcie wyniszczenia z głodu i zimna, co blisko dwadzieścia lat później spotkało polską załogę na Kremlu.
Jednak i chan miał swoje problemy. Pozbawiony artylerii nie mógł zdobyć obozu, przeciągające się oblężenie narażało z kolei odsłonięty Krym na najazd kozacki, a co najważniejsze – siły tureckie nie mogły nadejść, ponieważ zostały pokonane przez wołoskiego hospodara Michała Walecznego.
Mimo wszystko chan był bardziej skłonny do ustępstw. 21 października przystąpiono do rokowań pokojowych. Gazi Girej i Ahmed-pasza przystali na polskie warunki. Mohyła został uznany władcą Mołdawii i wyrażono zgodę na stacjonowanie polskiego wojska, jednak w dalszym ciągu hospodar zobowiązany był do płacenia haraczu sułtanowi. Następnego dnia Tatarzy i Turcy rozpoczęli odwrót.
Trudna dola hospodara
Bycie hospodarem to nie zajęcie dla kogoś, kto ceni sobie stabilność. W ciągu całego XVI wieku na tronie w Jassach zasiadało 26 władców, nic zatem dziwnego, że już po miesiącu Jeremi Mohyła zagrożony został przez byłego władcę Mołdawii. Pod koniec listopada Stefan Rozwan wkroczył do Mołdawii z 5000 żołnierzy siedmiogrodzkich. Zmierzyć się z nimi miały dwukrotnie mniejsze siły polskie pozostawione przez Zamoyskiego.
12 grudnia obie armie spotkały się pod Suczawą, nieopodal jednej z najważniejszych twierdz mołdawskich. Głównodowodzący Jan Potocki bez powodzenia próbował dojść do porozumienia z Rozwanem. W obozie zjawił się dopiero na dwie godziny przed rozpoczęciem starcia. Armia była niemal w całości złożona z kawalerii, a przeciwko sobie miała lekkozbrojną piechotę, więc Potocki zdecydował się na bitwę w otwartym polu.
Wojska siedmiogrodzkie rozstawiły się na wzgórzu. Na prawym skrzydle osłonięte były wałem ziemnym, a z lewej taborem. Polacy nie posiadali tak dobrej pozycji – ustawieni byli w dolinie. Na początku bitwy wykorzystano największy atut polskiej armii – artylerię. Już pierwsze salwy pozbawiły życia jednego z dowódców siedmiogrodzkich. Niestety zbiegł wówczas stojący na przedzie 100 osobowy oddział jazdy mołdawskiej Jeremiego Mohyły.
Husaria, rzecz jasna siedmiogrodzka, zaatakowała Polaków, którzy z niemałym kłopotem odpierali ataki. Wówczas raniony w twarz został jeden z dowódców, przyszły rokoszanin – Mikołaj Zebrzydowski. Jan Potocki, wraz ze swoim bratem, poprowadził uderzenie husarii, które rozbiło jazdę siedmiogrodzką. Pancerni uderzyli w bok nacierającej piechoty, rozbili ją i wdarli się do obozu, którego bronił sam Rozwan. Były hospodar „własną ręką wielu naszych ubił”, jednak musiał ustąpić i zaczął wycofywać się z piechotą. Mołdawianie zaczęli plądrować tabor – przynajmniej według polskich źródeł – inni z kolei rzucili się w pościg za uciekającą piechotą.
Ujęto również i Stefana Rozwana. Jeremi Mohyła, który znów czuł się niezagrożony na tronie, potraktował go niezbyt wielkodusznie. Torturowany pretendent do tronu ujrzał egzekucję własnego brata, a następnie, zgodnie ze zwyczajami panującymi w tej części globu, został nabity na pal.
Habsburgowie są niezadowoleni
Interwencja wymierzona była w interesy Habsburgów, toteż cesarz Rudolf II, chcąc jak najbardziej zmniejszyć własne straty, podjął odpowiednie kroki na arenie międzynarodowej. Już przed wyprawą agenci austriaccy intrygowali przeciwko Zamoyskiemu, teraz do króla Zygmunta III i hetmana dotarły listy od papieża, który skrytykował wyprawę. Od Rzeczpospolitej domagano się zwrócenia hospodarstwa związanemu z Habsburgami księciu siedmiogrodzkiemu – rzecz jasna o tym nie mogło być mowy.
Znacznie bardziej sympatyczny list do Zamoyskiego przysłał Ahmed-pasza. Wrogi dowódca spod Cecory zapewniał w nim, że „całe życie był jego przyjacielem, a teraz posyła mu w darze wysadzaną klejnotami buławę z nadzieją, że hetman przyjmie ją i z życzeniem, by zawsze, gdy będzie miał ją w ręku, zdawało mu się, że widzi swego syna – paszę”.
W 1597 roku odnowiono traktat przyjaźni polsko-tureckiej, uznano wybór hospodarów przez królów polskich, jednak w dalszym ciągu Mołdawianie musieli płacić daniny Sułtanowi. W następnym roku Porta zobowiązała chana krymskiego do nienaruszania polskich granic, a nawet udzielania pomocy wojskowej na wezwanie króla.
Pięć lat później, w roku 1600 Zamoyski musiał znowu interweniować, tym razem na Wołoszczyźnie. Nie tylko obronił wówczas propolskiego hospodara Mołdawii, ale nawet na tronie w Bukareszcie udało mu się osadzić jego brata, Szymona Mohyłę. Kwestią czasu pozostawało jednak odzyskanie sił przez Turcję i powrót do stanu sprzed wojny z Habsburgami. Polska była zbyt zajęta sprawami wewnętrznymi i wojną ze Szwecją, by móc stanąć w obronie zdobyczy Jana Zamoyskiego, toteż w sprawy mołdawskie wdawali się na własną rękę kresowi magnaci.
W 1602 roku obalono Szymona Mohyłę, ale cztery lata później z ramienia sułtana udało mu się objąć władzę w Mołdawii po zmarłym bracie. Sprzeciwiała się temu wdowa po Jeremim Mohyle i jej zięciowie o dziwnie znajomych nazwiskach: Potocki, Wiśniowiecki i Korecki. Tak zaczęła się kolejna awantura...
Autorem tekstu „Zdobywca mimo woli. Mołdawska awantura Jana Zamoyskiego” jest Szymon Aleksander Grzegrzółka. Materiał został opublikowany na licencji CC BY-SA 3.0