Gdy w 2015 r. archeolodzy po raz pierwszy natknęli się na pozostałości budowli położonej wewnątrz dawnego obozu legionowego należącego do rzymskich żołnierzy w Novae, nie przypuszczali, że pełniła funkcję zbrojowni - arsenału.
– Funkcję tej konstrukcji udało się nam ustalić dopiero po drugim sezonie wykopalisk. Jednak dopiero po zakończeniu tegorocznych prac stwierdziliśmy, że arsenał był olbrzymi - nikt dotychczas nie miał do czynienia z tak monumentalną budowlą wzniesioną obozie legionowym – powiedziała PAP dr Elena Klenina, wieloletni członek zespołu naukowo-badawczego, a od tego sezonu, kierownik Międzynarodowej Interdyscyplinarnej Ekspedycji Archeologicznej „Novae” Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu. Badania prowadzone są we współpracy z Instytutem Archeologii Bułgarskiej Akademii Nauk.
Po tegorocznych wykopaliskach, które odbyły się w lipcu i w sierpniu, okazało się, że budowla była olbrzymia - zajmowała ok. 1800 m2. Wzniesiono ją najwcześniej w 2 poł. II w. Jej podstawę stanowiło sześć monumentalnych filarów ustawionych w dwóch rzędach. Wykonano je z niezwykle precyzyjnie dopasowanych, rustykowanych, sześciobocznych bloków wapiennych. Taka technika budowy znana była w Novae dotychczas wyłącznie w murach obronnych, basztach i bramach miejskich.
Nie tylko kształt budowli przemawia ze jej funkcją. W czasie tegorocznych badań naukowcy odkryli kolejne elementy uzbrojenia rzymskiego w tym sprzączkę z pancerza tzw. lorica segmentata. Wiadomo także, że przechowywano tam również broń miotającą, czyli starożytną artylerię: onagry, balisty, katapulty. Świadczy o tym pośrednio, obecność kamiennych odbojnic (osłon) przy wszystkich filarach, pozwalających na bezpieczne przemieszczanie machin miotających.
– Najbliższe naszej budowli są zbrojownie hellenistyczne odkryte w Pergamonie, Pireusie i Atenach – wskazuje naukowiec. Zdaniem dr. Kleniny unikatowe są nie tylko rozmiary konstrukcji, ale też jej sposób przebudowy na przełomie III/IV wieku – wtedy prawdopodobnie powstało aż dwanaście nowych kamienno-ceglanych filarów o wymiarach 1,60 x 1,80 m każdy. Później wzniesiono też mury zewnętrzne zamykające przestrzenie między wcześniejszymi monumentalnymi filarami. Według naukowców oznacza to, że budowla mogła być dwukondygnacyjna, albo nawet wyższa.
Oprócz funkcji magazynowej w jednej z części budynku produkowano i naprawiano uzbrojenie legionistów - do takich wniosków doszli archeolodzy po wykopaliskach przeprowadzonych w tym roku. Konstrukcja istniała w tym miejscu co najmniej do przełomu IV/V w., ale pod koniec swojego istnienia zmieniono po raz kolejny jej przeznaczenie - na razie nie wiadomo, jakim celom służyła. Obecnie w Novae działają dwie polskie misje archeologiczne - jedna z UAM w Poznaniu, druga z Ośrodka Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej UW.