Tymczasem w Europie szerzył się ruch reformatorski, zapoczątkowany przez Marcina Lutra w 1517 r. Zdobywał on coraz większą popularność, a jego zwolennicy docierali również do Szwecji. Gustaw Waza, wspomagany przez dwóch wybitych szwedzkich zwolenników reformacji, Laurentiusa Andreae i Olausa Petri, postanowił wykorzystać ten nurt do zwiększenia władzy nad duchowieństwem i zagarnięcia jego ogromnych majątków na rzecz Korony. Gustaw zaczął wywierać coraz silniejszą presję finansową na Kościół, żądając oddawania dziesięcin i wszystkich dochodów kleru. W prowincjach Dalarna i Smålandia wybuchły niepokoje w obronie dawnej wiary. Gustaw, aby temu zaradzić zwołał zgromadzenie, w którym oprócz Rady uczestniczyć miała szlachta, przedstawiciele kapituł katedralnych, burmistrzowie i jeden rajca z każdego miasta oraz po sześciu reprezentantów chłopskich z każdego okręgu. Zjazd odbył się w niedzielę św. Trójcy 16 czerwca 1527 r. i jest uważany za pierwsze zgromadzenie mające charakter parlamentarny, dla którego zachowały się dokumenty wezwań na zjazd, przedstawionych tam propozycji królewskich, odpowiedzi uczestników oraz postanowienia. Wyjątkowo dramatycznie opisał całe zgromadzenie kronikarz Peder Svart, odmalowując bardzo żywo determinację króla, rzekomo wylewającego łzy i grożącego abdykacją. Ostateczne postanowienia, tzw. recesy spisano 24 czerwca. Nakazywały one konfiskatę części majątków kościelnych i ich dochodów oraz wszystkich zamków należących do kleru na rzecz króla. Pierwszy krok w kierunku reformacji został uczyniony, a Gustaw uzyskał społeczne poparcie dla przeprowadzonych reform i programu wzmocnienia władzy królewskiej. Dopiero wtedy Gustaw zdecydował się na dopełnienie aktu koronacji, prawdopodobnie odkładanego specjalnie na moment osłabienia znaczenia Kościoła w królestwie.
Umacnianie władzy
Od tego czasu król stopniowo wywierał coraz większy nacisk na duchowieństwo, zaznaczając swoje zwierzchnictwo. W 1531 r. obok mszy łacińskiej wprowadzono mszę w języku szwedzkim. Dziesięć lat później wydano drukiem szwedzki przekład Biblii. W 1540 r. dotychczasowi bliscy współpracownicy Gustawa, Laurentius Andreae i Olaus Petri, zostali postawieni przed sądem za… zdradę. Mimo poparcia dla prądów reformatorskich popierali oni niezależność Kościoła, którą stopniowo niwelował król. W tym samym roku w Örebro piętnastu przedstawicieli najważniejszych szwedzkich rodów złożyło uroczysty ślub wiecznej wierności nie tylko Gustawowi, ale również jego synom i dziedzicom. Było to sprzeczne z wywalczoną przez szwedzką arystokrację na przestrzeni długich konfliktów zasadą elekcyjności tronu. Tytulatura królewska została uzupełniona o fikcyjny tytuł „króla Wenedów”, podkreślający starodawność monarchii szwedzkiej. Gustaw musiał jednak stawić czoła licznym buntom sprzeciwiającym się jego polityce. Największy z nich wybuchł w 1542 r. Chłopi buntujący się przeciwko nowym podatkom zabili królewskiego wójta. Powstanie rozszerzyło się bardzo szybko na inne prowincje, a władca znalazł się w trudnej sytuacji. Pod koniec roku konieczne okazało się zawarcie pokoju, zerwanego przez króla na początku 1543 r. Bardzo dużą rolę odegrała wówczas, jak i podczas całego panowania Gustawa szerzona przez niego propaganda, mająca zdyskredytować powstańców w oczach mieszkańców innych prowincji oraz zmobilizować szlachtę do udziału w tłumieniu buntu, przedstawiając go jako śmiertelne zagrożenie dla tego stanu.
Po stłumieniu powstania, jego uczestnicy zostali bardzo okrutnie ukarani, podczas przesłuchań buntowników posługiwano się torturami, nałożono również bardzo dotkliwe grzywny. Po buncie chłopskim Gustaw ostatecznie utwierdził swoją władzę. W 1544 r. w Västerås przyjęto oficjalnie zasadę dziedziczności tronu, a państwo określone zostało jako królestwo ewangelickie. Na synodzie w Uppsali zniesiono mszę łacińską, zreformowano liturgię według wskazań Lutra i zezwolono na małżeństwa księży. Przypieczętowało to toczącą się już od dłuższego czasu reformację. Co więcej Gustaw położył podwaliny pod budowę znakomitej armii szwedzkiej, która w następnym stuleciu odnosić będzie niewiarygodne sukcesy. Rozwiązano wojska zaciężne, powołując stałą armię z poboru, złożoną z rodowitych Szwedów. Rekrutacja była wówczas dobrowolna, ale już pod koniec panowania Gustawa armia liczyła piętnaście tysięcy żołnierzy. Król starał się również aktywnie włączyć do polityki międzynarodowej, zawierając pierwszy sojusz z Francją oraz protestanckimi księstwami Rzeszy. W latach 50. stosunki z Rosją stawały się coraz bardziej napięte, a w 1555 r. doszło do wojny z tym krajem, zakończonej po dwóch latach pokojem podpisanym w Moskwie. Wytyczone przez Gustawa kierunki polityki wyznaczyły w kolejnych latach drogę dalszego rozwoju Szwecji. Władca interesował się rozwojem gospodarczym kraju, rolą miast i górnictwem, starając się umocnić szwedzki handel. Planował nawet utworzenie gospodarstw wzorcowych, a na ich bazie sieci państwowych jednostek produkcyjnych.
Gustaw żenił się trzykrotnie. Jego pierworodnym synem i następcą był Eryk XIV, który panował tylko osiem lat. Kolejnym władcą został młodszy syn Gustawa z drugiego małżeństwa, Jan III. Syn Jana, Zygmunt, w 1587 r. zasiadł na polskim tronie.
Schorowany Gustaw zmarł 29 września 1560 r. Jego ostatnie dni opisane zostały przez spowiednika, Johannesa Nicolaisa, który dostrzegał uczucie osamotnienia towarzyszące potężnemu władcy w ostatnich chwilach życia, niepokój o dalsze losy państwa i wątpliwości, czy dzieło, któremu poświęcił całe życie zostało rzeczywiście właściwie zrealizowane.
Wielki król czy okrutny tyran?
Obraz Gustawa przekazany potomnym przez kronikarzy był taki, jak życzył sobie tego król. Zarówno Peder Svart, jak i piszący dwadzieścia lat po śmierci króla Per Brahe przedstawiają wyidealizowaną sylwetkę monarchy. Do dziś w szwedzkiej świadomości narodowej dominuje postać Gustawa jako twórcy nowożytnego państwa szwedzkiego, ojca narodu, który wydobył kraj z chaosu i nadał mu całkowicie nowy kształt. Do dziś dzień 6 czerwca, rocznica wyboru Gustawa na króla jest szwedzkim świętem narodowym. We współczesnej historiografii pojawiają się jednak bardziej krytyczne oceny króla. Gustaw był chciwy, bezwzględny i niekiedy okrutny, np. podczas wymierzania kar po buncie chłopskim. Łamał dane obietnice, posługiwał się kłamstwem, a jego kancelaria nieraz prowadziła propagandowe działania na niespotykaną w tych czasach skalę, mające na celu oczernienie jego przeciwników. Gustaw odznaczał się wielkim talentem retorycznym, potrafił przekonywać do swoich racji. Zawsze towarzyszyła mu daleko posunięta podejrzliwość. Jego obraz jako kryształowego władcy, „ojca narodu” kochającego swój lud i myślącego tylko o nim jest więc w znacznej mierze wyidealizowany. Jednak z pewnością Gustaw był uzdolnionym politykiem i posiadał wiele cech niezbędnych władcy w tamtych czasach. Jego wielkie zasługi dla budowy nowożytnej Szwecji i tworzenia jej potęgi nie ulegają wątpliwości.
Autorem tekstu Gustaw Waza – twórca nowożytnej Szwecji jest Monika Juzepczuk. Materiał został opublikowany na licencji CC BY-SA 3.0.
Czytaj też:
Rok 2020 będzie pełny historycznych sporów i dyskusji. Przed nami wiele okrągłych rocznic