10 listopada 1673 roku w pałacu arcybiskupim we Lwowie zmarł król Michał Korybut Wiśniowiecki, dzień później hetman wielki koronny Jan Sobieski pokonał Turków w bitwie pod Chocimiem. Mimo wspaniałego zwycięstwa, które rozsławiło imię Sobieskiego w Europie, Polakom nie udało się odzyskać Kamieńca Podolskiego, a wyprawa przeciw wojsku Kaplana paszy została przerwana po wycofaniu się wojsk litewskich pod wodzą hetmana wielkiego litewskiego Michała Kazimierza Paca. W Mołdawii pozostały jedynie oddziały Michała Hieronima Sieniawskiego, który prowadził samodzielne działania, zdobywając kilka twierdz, ale i on musiał się wycofać z powodu braku zaopatrzenia.
Rządzący na Litwie Pacowie chcieli utrącić kandydaturę Sobieskiego do tronu i na sejmie konwokacyjnym na przełomie stycznia i lutego 1674 roku próbowali przeforsować uchwałę o wykluczeniu z ubiegania się o tron „Piasta”, czyli rodzimego kandydata.
Sobieski na razie nie wysuwał swojej kandydatury i popierał kandydata francuskiego Ludwika Burbona, zwanego Wielkim Kondeuszem, choć Ludwik XIV wolał od niego Filipa Wilhelma Wittelsbacha, księcia neuburskiego, który jednak cieszył się niewielką popularnością wśród szlachty, obawiającej się, że będzie on tylko narzędziem do realizacji francuskich planów budowy sojuszu między Szwecją, Rzeczypospolitą i Turcją.
Kandydata austriackiego Karola Lotaryńskiego popierał prymas Florian Czartoryski, biskup krakowski Andrzej Trzebicki, hetman polny koronny Dymitr Wiśniowiecki i część Litwinów z hetmanem Michałem Kazimierzem Pacem na czele.
Podczas zjazdu elekcyjnego 15 maja zmarł prymas Czartoryski, co osłabiło szanse Karola Lotaryńskiego. Przebywający w Warszawie dyplomata francuski François de Callières zaproponował kandydaturę Ludwika Tomasza, hrabiego Soissons, pochodzącego z bocznej linii dynastii sabaudzkiej, ale ze względu na młody wiek kandydata i jego brak doświadczenia w sprawach wojskowych nie został on potraktowany poważnie jako kandydat kompromisowy między dwoma zwalczającymi się obozami.
Jan Sobieski decyduje o kandydowaniu
19 maja wobec uporu Paców przy kandydaturze księcia Lotaryngii Sobieski zdecydował się na osobiste kandydowanie. Po przemówieniu wojewody ruskiego Stanisława Jana Jabłonowskiego, który podkreślał kompetencje wojskowe Sobieskiego, niezbędne w walce z tureckim zagrożeniem, popularność hetmana wielkiego koronnego zaczęła gwałtownie rosnąć – poparli go elektorzy z województwa ruskiego, po nich zaś szlachta z województw krakowskiego i poznańskiego, a wkrótce z całej Korony. Jednak po opuszczeniu Koła na polu elekcyjnym przez kilkuset stronników Paców biskup krakowski Andrzej Trzebicki, będący po śmierci prymasa interreksem, wstrzymał się z proklamowaniem Sobieskiego królem.
20 maja biskup wileński Mikołaj Pac wystąpił w Kole z mową, w której nazwał Sobieskiego królem, co oznaczało wycofanie się Litwinów z opozycji wobec hetmana, a następnego dnia, przy aplauzie szlachty, zwycięzca spod Chocimia został ogłoszony królem Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Jan Chryzostom Pasek tak w „Pamiętnikach” opisał przebieg elekcji:
„I tam po staremu było wiele konkurencyjej, a po staremu nam Pan Bóg dał Piasta, os de ossibus nostris [kość z kości naszych], Jana Sobieskiego, hetmana i marszałka wielkiego koronnego, który stanął elektem dnia 19 maja, inauguratus [ogłoszony] dnia 21 eiusdem [tegoż miesiąca], nam dziś szczęśliwie panujący, który utinam diutissime regnet pro gloria Dei et utilitate Reipublicae Christianae [oby jak najdłużej królował na chwałę Boga i pożytek rzeczypospolitej chrześcijańskiej], żeby Bóg jego plemię rozkrzewił jako niegdy Abrahamowe i żeby korona z głowy posteritatis [potomstwa] jego nie schodziła, jako w austryjackiej familijej, tego wszyscy życzymy”.
5 czerwca król elekt zaprzysiągł pacta conventa, w których obiecał odebrać całość terytorium utraconego na rzecz Turcji po pokoju w Buczaczu z 1672 roku.
Ze względu na toczącą się wojnę z Turcją koronacja Jana Sobieskiego odbyła się dopiero 2 lutego 1676 roku.
Autorem tekstu Jan Sobieski zostaje wybrany na królajest W.Sz.
Czytaj też:
Jedyny polski władca, który otrzymał przydomek „wielki”. Dziś rocznica jego koronacji