Aleksandra Piłsudska
Wszyscy wiemy o zasługach Józefa Piłsudskiego, warto też jednak pamiętać o działalności jego drugiej żony, Aleksandry (z domu Szczerbińskiej). Od 1904 roku należała do Polskiej Partii Socjalistycznej, angażując się wkrótce w działalność Organizacji Bojowej i pełniąc m.in. funkcję kurierki. Piłsudskiego, w partii znanego jako towarzysz „Wiktor”, poznała w 1906 roku. Rok później przygotowywała wraz z nim napad na skarbiec bankowy w Kijowie – choć akcja nie doszła do skutku, pomiędzy dwójką konspiratorów zawiązało się uczucie. Towarzyszka „Ola” brała udział w akcji pod Bezdanami, a po przeniesieniu przez Piłsudskiego działalności do Galicji przeprowadziła się do Lwowa. W czasie I wojny światowej służyła jako komendantka kurierek legionowych oraz aktywna konspiratorka w Polskiej Organizacji Wojskowej. Jej związek z Piłsudskim miał charakter nieformalny w związku z brakiem rozwodu Komendanta z pierwszą żoną. W czasie, gdy jej partner przebywał uwięziony w Magdeburgu, Aleksandra urodziła córkę Wandę (luty 1918 roku, druga córka – Jadwiga – urodziła się w lutym 1920 roku). Para pobrała się 25 października 1921 roku. Piłsudska była zaangażowana społecznie i politycznie, pełniąc w międzywojennej Polsce nieformalną funkcję „pierwszej damy”. Zasiadała m.in. w Kapitule Orderu Virtuti Militari. We wrześniu 1939 roku wraz z córkami przedostała się przez Litwę, Łotwę i Szwecję do Londynu. Zmarła w 1963 roku.
Wanda Krahelska
Jedna z najbardziej znanych członkiń Organizacji Bojowej PPS. Córka bogatego ziemianina i powstańca styczniowego, wstąpiła do partii niepodległościowych socjalistów, a po aresztowaniu i samobójczej śmierci narzeczonego zgłosiła się do oddziałów bojowych. Była zaangażowana w plan przygotowania zamachu na generała-gubernatora warszawskigo Gierogija Skałona. Uniknęła aresztowania, a 18 sierpnia 1906 roku wraz z innymi towarzyszkami rzuciła bomby w kierunku carskiego naczelnika (zamach nie powiódł się, ucierpiała tylko eskorta). Uciekła do Galicji, gdzie zawarła fikcyjne małżeństwo z Adamem Dobrodzickim, które uchroniło ją przed deportacją do Królestwa Polskiego i procesem przed rosyjskim sądem. W Galicji wycofała się z polityki, zajmując się studiami artystycznymi. W czasie I wojny światowej działała w Naczelnym Komitecie Narodowym w Galicji oraz w PPS. W II RP była zaangażowana społecznie, w czasie wojny wraz z Zofią Kossak-Szczucką tworzyła Tymczasowy Komitet Pomocy Żydom „Żegota”. Zmarła w 1968 roku.
Wanda Gertz
Major Wojska Polskiego, która służbę wojskową rozpoczęła... w przebraniu mężczyzny. Harcerka i członkini Konfederacji Polskiej w 1915 roku zgłosiła się do służby w Legionach Polskich jako Kazimierz Żuchowicz. Do 1916 roku służyła w 1. Pułku Artylerii I Brygady Legionów. W czasie wojny z bolszewikami działała w Ochotniczej Legii Kobiet, gdzie zdobyła stopień podporucznika, w okresie międzywojennym działała zaś w Przysposobieniu Wojskowym Kobiet. W 1939 roku zaangażowała się w pracę konspiracyjną w Związku Walki Zbrojnej/Armii Krajowej, gdzie była komendantką Oddziału AK „Dysk” (Dywersja i Sabotaż Kobiet). Po wojnie na emigracji, zmarła w 1958 roku.
Maria Dulębianka
Ikona pierwszej fali polskiego feminizmu. Rozpoczęła karierę malarską, nie mogła jednak jako kobieta podjąć studiów w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych – ukończyła za to studia w Paryżu i Wiedniu. Zaangażowana w walkę o dostęp kobiet do edukacji wyższej. Od 1896 roku mieszkała we Lwowie, gdzie zaangażowała się w działalność środowiska emancypacyjnego. Według ustaleń biografów, pozostawała w związku z Marią Konopnicką przez dwadzieścia lat (aż do śmierci pisarki), odbywając wspólnie z nią podróże zagraniczne i mieszkając razem w dworku w Żarnowcu. W 1908 roku podjęła próbę kandydowania do Sejmu Krajowego we Lwowie, jej kandydaturę odrzucono jednak, powołując się na względy formalne. Był to impuls do zintensyfikowania walki o prawa polityczne kobiet. Przemawiała na spotkaniu polskich sufrażystek z Józefem Piłsudskim, które potwierdziło nadanie Polkom praw wyborczych. Brała udział w obronie Lwowa i badaniu sytuacji polskich jeńców w niewoli ukraińskiej. W czasie tej podróży zaraziła się tyfusem plamistym, na który zmarła 7 marca 1919 roku. Pochowana pierwotnie razem z Konopnicką, w 1927 roku spoczęła na Cmentarzu Obrońców Lwowa.
Zofia Kirkor-Kiedroniowa
Siostra Stanisława (prominentnego polityka endecji) oraz Władysława (dwukrotnego premiera i ministra skarbu Rzeczpospolitej) Grabskich. Działała w Lidze Narodowej oraz PPS-ie, przebywała na zesłaniu w Rosji. Od 1905 roku mieszkała na Śląsku Cieszyńskim, gdzie współtworzyła Macierz Szkolną i angażowała się na rzecz ludności polskiej. Od 1918 roku była członkinią Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego. W II RP zaangażowała się też w działalność Narodowej Organizacji Kobiet. Zmarła w 1952 roku (na ilustracji portret Zofii Kirkor-Kiedroniowej autorstwa Olgi Boznańskiej).
Irena Kosmowska
Czołowa działaczka ludowa i spółdzielcza. Przed wybuchem I wojny światowej współtworzyła ludowy tygodnik „Zaranie”, była też jedną z najważniejszych promotorek spółdzielczości wiejskiej i działaczką Towarzystwa Kółek Rolniczych im. Stanisława Staszica. Działała w Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictwa Niepodległościowych, POW i Polskim Towarzystwie Pomocy Ofiarom Wojny. Od 1918 roku członkini PSL „Wyzwolenie”, wiceminister w rządzie Ignacego Daszyńskiego. Posłanka od 1919 do 1930 roku, gdy skazano ją na pół roku więzienia za wystąpienie przeciwko rządom Piłsudskiego. Aktywistka wielu organizacji społecznych. W 1942 roku aresztowana przez gestapo za udział w konspiracji ludowej, zmarła w sierpniu 1945 roku w Berlinie w wyniku ran odniesionych w czasie bombardowania (fot. ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego, Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, 1-A-569).
Zofia Sokolnicka
Przedstawicielka wielkopolskiej pracy u podstaw. Zaangażowana w działalność społeczno-oświatową wśród ludności polskiej pod zaborem niemieckim, stała na czele Towarzystwa Opieki Rodzicielskiej, współtworzyła liczne organizacje oświatowe i narodowe (m.in. Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” i Związek Młodzieży Polskiej „Zet”), działała w Lidze Narodowej. W czasie I wojny światowej pełniła funkcję emisariuszki między Polakami w zaborze niemieckim a Centralną Agencją Polską w Lozannie i Komitetem Narodowym Polskim w Paryżu. Członkini Naczelnej Rady Ludowej i Polskiego Sejmu Dzielnicowego. Od 1919 do 1927 roku była posłanką z ramienia endecji.
Zofia Moraczewska
Żona premiera RP Jędrzeja Moraczewskiego i aktywna działaczka socjalistyczna. Członkini Galicyjskiej Partii Socjaldemokratycznej (później Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego), aktywistka społeczna i działaczka spółdzielcza. W czasie I wojny światowej organizatorka Ligi Kobiet Galicji i Śląska, a później aktywna działaczka Ligi Kobiet Polskich. Od 1919 roku posłanka z ramienia PPSD. Po 1926 roku wraz z mężem opowiedziała się po stronie Józefa Piłsudskiego, stając na czele prosanacyjnego Związku Pracy Obywatelskiej Kobiet. W 1930 roku wybrana do Sejmu z ramienia BBWR. Zmarła w 1958 roku.
Autorem tego artykułu jest Tomasz Leszkowicz. Tekst Matki Niepodległości – 8 kobiet, o których warto pamiętać ukazał się w serwisie Histmag.org. Materiał został opublikowany na licencji Creative Commons
Czytaj też:
Tajemnicza miłość Władysława Jagiełły. Trzecia żona króla była trzykrotną wdową