Kozacy nie od razu stali się wojskiem, choć geneza powstania tej grupy społecznej jest na wskroś militarna. Nie znamy precyzyjnej daty powstania Kozaczyzny Zaporoskiej – zresztą trudno byłoby ją ustalić, ponieważ proces wyłaniania się kozackiej społeczności był wyjątkowo dynamiczny i płynny.
Kozacy. Kim byli i skąd ta nazwa?
Pierwsze wzmianki źródłowe, w których pada określenie Kozak, datowane są na 1308 rok i pochodzą z kroniki położonego na Krymie miasta Sudak. W dziele Jana Długosza, pod rokiem 1469, również widnieje wzmianka o watażkach zwanych Kozakami, którzy wtargnęli na ziemie Królestwa Polskiego.
Tylko co właściwie oznaczało słowo Kozak? Według najpewniejszej teorii wyraz ten pochodził z języka krymskotatarskiego i określał człowieka żyjącego ze stepu, watażkę lub rozbójnika. Wcześniejsi kronikarze, jak na przykład Wespazjan Kochowski czy Paweł Piasecki, uważali, że etnonim ten pochodzi od… kozy, co jest tak nieprawdopodobne, jak i błędne.
Historycy przypuszczają, że pierwsi „ludzie stepu” określani jako Kozacy, osiedlali się na terenie Kijowszczyzny i Bracławszczyzny już w XIV wieku. Oprócz lokalnej ludności, szeregi kozackie zasilali także chłopi zbiegli z innych terenów, ludzie wolni, a nawet obciążeni wyrokami szlachcice. Step przyciągał wszystkich, którzy chcieli lub musieli uciec od ucisku właściciela ziemskiego, od kary sądowej czy zemsty sąsiada – słowem przyciągał wszystkich, którzy szukali ucieczki od trudnych realiów społecznych późnego średniowiecza.
Bogactwo przyrody pozwalało Kozakom utrzymywać się z łowiectwa i rybołówstwa. Ale życie „na dalekiej Ukrainie” nie było tak sielankowe, jak mogłoby się wydawać. W każdej chwili bowiem mógł przyjść mniejszy lub większy najazd tatarski, podczas którego stepowi koczownicy nie tylko niszczyli plony czy rabowali bydło, ale, co gorsza, uprowadzali ludzi w niewolę. Nic więc dziwnego, że aby przeżyć na stepie, Kozacy musieli nauczyć się odpierać ataki Tatarów, a z czasem przeprowadzać własne – często bardzo korzystne ekonomicznie – wyprawy odwetowe.
Kozacka piechota i jazda
Tak jak stałe było zagrożenie ze strony koczowników, tak samo Kozacy zmuszeni byli do zachowania ciągłej gotowości bojowej. Zaporożcy byli uniwersalnymi, wytrzymałymi i elastycznymi żołnierzami, gotowymi służyć w różnych formacjach zbrojnych, jednak tworzona przez nich armia znacznie odbiegała od standardów znanych z Rzeczypospolitej czy krajów Europy Zachodniej.