Obwód kaliningradzki uległ błyskawicznej i znacznej militaryzacji. Utworzono wyższe szkoły, kształcące nowe kadry wojskowe. Na miejscu stacjonowały siły lądowe i powietrzne, mieściła się tam baza floty bałtyckiej. W czasach Związku Radzieckiego był to obszar całkowicie odizolowany od reszty państw Bloku Wschodniego, zamknięty dla obywateli radzieckich i dla obcokrajowców. Tadeusz Palmowski określił go nawet mianem „zamkniętej bazy wojskowej”.
Izolacja obwodu, jego ważna funkcja militarna i totalitarne rządy ZSRR mocno wpłynęły na zakres naszej wiedzy o tym obszarze. Wiadomo, że w latach 60. XX w obwodzie stacjonowało od 100 do 200 tysięcy żołnierzy. Jak wskazuje Andrzej Sakson, później zainstalowano tam także typowo ofensywne siły, które przygotowywały plany desantowe w kierunku cieśnin duńskich, a na wyposażeniu znalazły się wyrzutnie rakiet uzbrojone w głowice jądrowe.
Obwód kaliningradzki: rozpad ZSRR i nowe funkcje
Upadek ZSRR wymusił poważne zmiany w polityce Kremla względem obwodu. Wówczas pojawiły się m.in. propozycje zmiany nazwy miasta, a także mniej fasadowe inicjatywy, dotyczące funkcjonowania w nowej rzeczywistości. Stało się to kluczowe miejsce dla zabezpieczenia interesów Rosji w obrębie Morza Bałtyckiego. Interesy te były jednak rozumiane inaczej przez lokalne elity, dążące do zwiększenia samodzielności i powiązań gospodarczych z państwami zachodu, a inaczej przez Moskwę, która nieufnie spoglądała na prozachodnie sympatie części mieszkańców obwodu.
Region ten znalazł się co prawda w specjalnej strefie ekonomicznej, lecz na poziomie federalnym wiele inicjatyw było blokowanych. Ostatecznie, wraz z odejściem Borysa Jelcyna doszło do zmiany kursu Rosji, która skutkowała wstrzymaniem decentralizacji władzy i związaniem obwodu kaliningradzkiego z centrum.
Na początku lat 90. doszło do czasowego wzmocnienia sił zbrojnych, co wiązało się z przeniesieniem radzieckich sił z obszaru Niemiec, Polski, Litwy, Łotwy i Estonii. Wówczas na terenie obwodu kaliningradzkiego znalazło się około 35 tysięcy ton broni i amunicji oraz 200-300 tysięcy żołnierzy. Co prawda już w 1996 roku liczbę tę zredukowano do około 45 tysięcy, ale nie oznaczało rezygnacji z dążenia do wojskowej dominacji w regionie.
Po wycofaniu żołnierzy rosyjskich z Polski i krajów bałtyckich, obwód stał się jedynym zmilitaryzowanym terenem w tej części Europy, który pozostawał pod kontrolą Rosji. W 1994 roku jednostka ta zyskała miano Specjalnego Kaliningradzkiego Rejonu Obronnego. W 1998 roku w Kaliningradzie zainstalowano m.in. systemy antyrakietowe S-300PS. Po wstąpieniu Polski, Litwy, Łotwy i Estonii do NATO obwód kaliningradzki stał się rosyjską eksklawą otoczoną państwami Paktu. W sytuacji potencjalnego konfliktu region ten ma pozwolić Rosji na odcięcie dostępu do państw bałtyckich.
W ostatnich latach widoczne jest dozbrajanie obwodu w nowe systemy rakietowe (9K720 „Iskander”, czy S- 400 Triumf), wyposażenie personelu wojskowego w nowoczesne stacje radiolokacyjne, wchodzące w skład systemu A2/AD, samoloty bojowe typu Su-39 a także zwiększenie liczby stacjonujących tam żołnierzy. Jak widać zmiany systemowe wzmocniły funkcję militarną, lecz dynamiczne przemiany geopolityczne regionu, wymusiły także inne przeobrażenia obwodu.
Akcesja Polski i Litwy do Unii Europejskiej sprawiła, że obwód kaliningradzki na granicach lądowych otaczała w całości Unia Europejska. Wpłynęło to na powstanie nowych relacji. Znamienne jest, że większa liczba mieszkańców obwodu miała kontakt z państwami Europy Zachodniej niż pozostałą częścią Rosji. Z jednej strony powstały programy współpracy międzynarodowej przy wykorzystaniu środków Unii Europejskiej, przez pewien czas rozwijał się polsko-rosyjski mały ruch graniczny.
Duże znaczenie miała współpraca gospodarcza i kulturalna na linii Unia-Rosja. Z drugiej strony od lat widoczne były napięcia, związane m.in. z manewrami rosyjskich wojsk, blokadą przez Rosję szlaku wodnego prowadzącego do elbląskiego portu (co uniemożliwiło jego funkcjonowanie) czy zanieczyszczenie ekologiczne regionu.
Wydzielając niewielki skrawek lądu na rubieży swojego imperium, Stalin nie mógł przewidzieć jak w kolejnych dziesięcioleciach zmieni się jego znaczenie. Upadek ZSRR nie zdegradował obwodu, a jedynie stworzył dla Kremla nowe możliwości wywierania, już nie tylko militarnego, nacisku na Europę Zachodnią.
Wydaje się, że w obliczu rosyjskiej agresji wobec Ukrainy znaczenie obwodu kaliningradzkiego, uzależnionego dziś od Unii Europejskiej, po raz kolejny ulegnie przekształceniom, a rosyjska eksklawa jeszcze przez długi czas będzie jednym z kluczowych obszarów w lokalnej geopolityce.
Bibliografia:
- Bukowski P., Obwód Kaliningradzki w polityce Federacji Rosyjskiej, „Przegląd Geopolityczny”, t. 28, 2019, s. 105-121.
- Eberhardt P., Kwestia podziału Prus Wschodnich w okresie II wojny światowej, „Przegląd Geograficzny”, t. 90, 2018, s. 595-614.
- Galcow W., Obwód kaliningradzki w latach 1945-1991: społeczeństwo, gospodarka, kultura, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, t. 2, 1996, s. 201-223.
- Gemziak Ł., Obwód Kaliningradzki – rosyjska enklawa wewnątrz Unii Europejskiej, „Dialogi Polityczne” v. 10, 2008, s. 341-354.
- Klocek F., Mocarstwowa polityka Federacji Rosyjskiej współczesnym zagrożeniem dla bezpieczeństwa Polski i regionu Morza Bałtyckiego, „De Securitate et Defensione. O Bezpieczeństwie i Obronności”, nr. 2, 2018, s. 144-156.
- Palmowski T., Obwód kaliningradzki wobec przemian w Europie Bałtyckiej, [w:] Problematyka geopolityczna Europy Środkowej i Wschodniej, 1999 Warszawa, s. 89-109.
- Sakson A., Obwód kaliningradzki a bezpieczeństwo Polski, „Przegląd Strategiczny” nr. 7, 2014, s. 109-121.
- Sawicki K., Obwód kaliningradzki FR w ładzie międzynarodowym, Toruń 2013.
- Śliwa Z., Kaliningrad Oblast as the forward anti-access/area denial hub, „Security Forum” v. 2, no 2, 2018, s. 19-35.
- Wrzesiński W., O przyszłość państwową Królewca w latach II wojny światowej, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, t. 3-4, 1992, s. 315-339.
- Żęgota K., Liczebność diaspory polskiej w Obwodzie Kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej. Zarys problematyki, „Środkowoeuropejskie Studia Polityczne”, t. 1, 2012, s. 265-280.
Autorem tekstu Obwód kaliningradzki: historia rosyjskiej eksklawy na zachodzie jest Jakub Jagodziński. Materiał został opublikowany na licencji CC BY-SA 3.0.
Czytaj też:
Rosyjska bomba trafiła w cmentarz. Spoczywają na nim polscy oficerowie