Urodzony 19 lutego 1473 w Toruniu Mikołaj Kopernik współcześnie znany jest przede wszystkim jako astronom, który opracował heliocentryczny model budowy Układu Słonecznego. Swoją teorię opisał dokładnie w wydanym w 1543 roku dziele „De revolutionibus orbium coelestium”, czyli „O obrotach sfer niebieskich)”.
Mikołaj Kopernik jako człowiek renesansu
Jednak astronomia nie była głównym zajęciem Kopernika. Zajmował się nią obok licznych obowiązków, które pełnił, zajmując kolejne funkcje administracyjne i urzędy w biskupstwie warmińskim.
– Kopernik niewątpliwie był osobą bardzo wszechstronną, ale większość jego czasu pochłaniały obowiązki, a nie zainteresowania – mówi w rozmowie z „Wprost” historyk astronomii prof. Jarosław Włodarczyk z Instytutu Historii Nauki Polskiej Akademii Nauk. – Był prawnikiem, który uzyskał doktorat z prawa kanonicznego w Italii. Był też lekarzem. Chociaż nie zakończył studiów dyplomem, to nabytą wiedzę medyczną wykorzystywał na rzecz kapituły warmińskiej. Wiemy, że miał praktykę medyczną i dbał m.in. o zdrowie biskupów, a więc musiano uważać go za dobrego lekarza – podkreśla historyk.
Kopernik, pełniąc funkcję kanonika warmińskiego, zajmował się również kwestiami pieniądza, który był wówczas celowo psuty przez Krzyżaków. Oznaczało to, że monety były wybijane z coraz mniejszą zawartością kruszcu, przez co te z większą zawartością srebra czy złota trzymano w domowych skarbczykach, a w obrocie stosowano gorszy pieniądz.
– Kopernik napisał traktat o tym, że zły pieniądz wypiera ten dobry. I to znów wiązało się z tym, że był odpowiedzialny za administrowanie dobrami kapituły warmińskiej – zwraca uwagę prof. Włodarczyk. Swoje spostrzeżenia na ten temat Kopernik opisał w traktacie „Monetae cudendae ratio”, czyli „Rozprawa o urządzeniu monety…”.
Obok tych wszystkich zajęć i obowiązków Kopernik znajdował czas na obserwacje i badania astronomiczne. – Jak sądzimy, poza swoimi obowiązkami Kopernik cały swój wolny czas poświęcał na rozwijanie teorii astronomicznej – mówi prof. Włodarczyk. – A wymagało to dużo czasu. Polegało to bowiem na połączeniu obliczeń matematycznych, na zastosowaniu geometrii do nowej architektury kosmosu, i na wykorzystaniu obserwacji, które czasami musiały być wykonywane w dość szczególnych momentach ruchów ciał niebieskich, co rozciągało badania na całe lata – wskazuje.
„Zarys podstaw astronomii”, czyli mniej znana praca Kopernika
A jak doszło do tego, że Kopernik zaczął się interesować astronomią? – To jedna z zagadek. Nie wiemy, czy astronomia zainteresowała Mikołaja Kopernika w młodości, czy na poważniej wciągnął się w nią dopiero wtedy, kiedy podjął studia w Akademii Krakowskiej w 1491 roku. Do naszych czasów nie zachowały się żadne źródła na ten temat – wskazuje prof. Włodarczyk.
Jak podkreśla historyk, Akademia Krakowska była wówczas jednym z najlepszych uniwersytetów w Europie, gdzie można było dowiedzieć się o nowych prądach, które w astronomii przybierały na sile, i zostać dobrze wykształconym w tradycyjnej, matematycznej astronomii.
– Wiemy, że jedną z pierwszych książek kupionych przez Kopernika, gdy rozpoczynał studia były „Tablice alfosyńskie”. Tablice te, ułożone jeszcze w systemie geocentrycznym, pozwalały w stosunkowo prosty sposób obliczyć położenie planet – dodaje.
Jednak pierwsze poświadczone w źródłach działania astronomiczne Kopernika wiążą się z jego pobytem w Italii, gdzie wyjechał po pięciu latach studiów w Akademii Krakowskiej.
– Pierwszą potwierdzoną źródłowo obserwację astronomiczną Kopernik wykonał w Bolonii. Była to obserwacja zakrycia gwiazdy Aldebaran przez Księżyc. I tę obserwację Kopernik wykorzystał później w „De revolutionbus” do budowania teorii ruchu Księżyca – wymienia prof. Włodarczyk. – Wiemy też, że w Rzymie w 1500 roku Kopernik prowadził obserwacje zaćmienia Księżyca. Ale nie wiemy, czy już wtedy myślał o teorii heliocentrycznej – wskazuje.
Pierwszą astronomiczną pracę Kopernika jest „Zarys podstaw astronomii”, wydany z łacińskim tytułem „Commentariolus”, w którym astronom opisał już zarys swojej teorii heliocentrycznej. Wiemy, że rękopis istniał przed 1514 rokiem, ale nie wiadomo, czy został spisany jeszcze we Włoszech, czy już po powrocie ze studiów przez Kopernika.
– „Commentariolus” zawierał krótki opis systemu heliocentrycznego na kilku kartkach, który w zamyśle, jak sądzimy, miał być rozsyłany do różnych astronomów w Europie: w Krakowie, Wiedniu i wszędzie tam, gdzie mógł spotkać się z uważną lekturą. W ten sposób astronom chciał się dowiedzieć, jaki będzie odzew na nowy pomysł dotyczący budowy kosmosu – tłumaczy prof. Włodarczyk. – Ale nie umiemy powiedzieć, jaka była reakcja na to dzieło, ponieważ nie zachowały się żadne listy, które wchodziły w dyskurs z „Zarysem” – dodaje.
Teoria heliocentryczna była rewolucją
Odkrycie Kopernika często nazywane jest przewrotem kopernikańskim. I to mimo tego, że sama teoria heliocentryczna pojawiała się już w starożytności.