Pod koniec XVI wieku i w pierwszej połowie wieku XVII Kozacy zaporoscy regularnie brali udział w wojnach Rzeczypospolitej jako Kozacy rejestrowi. Równie regularnie buntowali się przeciw Rzeczypospolitej w kolejnych powstaniach. Wiele konfliktów wynikło stąd, że rejestr kozacki, czyli liczba Kozaków zaciąganych jako płatni żołnierze podlegał nieustannym zmianom i nagłym zmniejszeniom.
Kozacy chcą wybierać króla
Już kilkanaście lat przed wybuchem Powstania Chmielnickiego na Ukrainie pojawiały się dążenia Kozaków do realnego wpływu na władzę nad Rzecząpospolitą, w tym do udziału w elekcji władcy. Jednak na tak przedstawione żądanie na sejmie konwokacyjnym w 1632 roku, czyli przygotowującym elekcję nowego króla po śmierci Zygmunta III, kozaccy posłowie usłyszeli, że są „jak włosy i paznokcie dla ciała: wprawdzie są potrzebne, ale gdy zbytnio wyrosną, jedne ciążą głowie, drugie przykro ranią, oboje trzeba częściej przycinać”.
Kozacy po przyjęciu unii brzeskiej w 1596 roku, czyli formalnego włączenia Cerkwi prawosławnej w Rzeczypospolitej pod władzę papieża, stopniowo stawali się także obrońcami dyzunitów, czyli tej części prawosławnych, którzy sprzeciwiali się kościelnej unii. W ten sposób rosła ich wspólnota z czernią, czyli najniższa warstwą chłopską zamieszkująca Ruś.
Narastanie na Ukrainie konfliktów społecznych, religijnych i politycznych doprowadziło ostatecznie do wybuchu powstania Chmielnickiego w 1648 roku.
Ugoda perejasławska. Geneza
Po dotkliwych klęskach polskiej armii, przypadkowo zbieżnej w czasie śmierci Władysława IV, a następnie oblężeniu przez Kozaków Zbaraża i ostatecznie nierozstrzygniętej bitwie pod Zborowem, doszło w 1649 roku do zawarcia ugody zborowskiej. Ugoda została zawarta przez mianowanego na hetmana kozackiego Bohdana Chmielnickiego i nowo wybranego króla Jana Kazimierza Wazę.