Kiedy wiele lat później analizowaliśmy z Profesorem Janem Karskim, co ostatecznie zadecydowało o zaproszeniu, mówił, że pewnie suma czynników. Informacja Drexela Biddle’a, być może informacja Frankfurtera, bez wątpienia rekomendacja Coxa, słowo wsparcia Cohena i opinia ojca Walsha. Telefon od Bullitta zapewne był przesądzający.
Przyjechali do rezydencji prezydenta kwadrans przed czasem. Sekretarz zabrał ich windą na drugie piętro Białego Domu. Była to część mieszkalna. Ze względu na chorobę polio i częściowy paraliż nóg Roosevelt poruszał się na wózku inwalidzkim. Mieszkał i pracował na tym samym piętrze. W oficjalnym gabinecie prezydenckim Oval Office bywał rzadko.
Karski opisywał przebieg spotkania tuż po powrocie do ambasady. Po obróbce Ciechanowskiego raport został przesłany do ministra spraw zagranicznych Tadeusza Romera do Londynu.
Pisał:
„Ściśle tajne
Notatka z rozmowy z Prezydentem F.D. Rooseveltem w środę, 28.VII. 1943 r.
Obecny przy rozmowie: Pan Ambasador J. Ciechanowski.
Pan Ambasador J. Ciechanowski zorganizował mi rozmowę z p. Prezydentem w ten sposób, iż odbyła się ona z inicjatywy Prezydenta. […] Tak jak poprzednio ze wszystkimi kluczowymi osobistościami polityki amerykańskiej, tak i obecnie p. Ambasador zwrócił mi uwagę, abym przy raportowaniu w żadnym razie niczego nie przesadzał, opowiadał ścisłą prawd […], życzył sobie, ażebym uwypuklił: stosunek Polaków do osoby Prezydenta, nielojalną i szkodliwą działalność agentur komunistycznych, zasięg i oficjalność władz podziemnych, sprawnie funkcjonującą łączność z Rządem, generalny stosunek Kraju do Rządu, prace przygotowawcze na okres powstania […], istotę oraz zasięg terroru niemieckiego i straty polskie, eksterminację Żydów.
Rozmowa odbyła się w dniu, w którym Prezydent wygłaszał przemówienie przez radio, i trwała godzinę oraz piętnaście minut. Zainteresowanie Prezydenta było duże – powiedział nam, kończąc rozmowę, że spóźnił się na następne spotkanie o pół godziny. Rozmowa odbyła się nie w oficjalnym biurze Prezydenta, ale w jego prywatnych apartamentach w Białym Domu.
P. Ambasador przedstawił mnie jako łącznika między władzami krajowymi, oraz między Krajem i Rządem, jako zorientowanego w polskim ruchu podziemnym. Opuściłem Kraj na początku marca tego roku, nie jestem działaczem politycznym – moją rzeczą jest jedynie ściśle odtwarzać powierzone mi i posiadane przeze mnie informacje. Na jesieni tego roku wracam do Kraju.
Zacząłem rozmowę od wyrażenia wdzięczności mojej za to, że Prezydent chciał mnie widzieć. Dla nas, walczących w Kraju, fakt, iż Prezydent Roosevelt interesuje się nami i chce być poinformowany, ma ogromne znaczenie. Być może, Prezydent sam nie wie, że jego imię w Polsce znaczy więcej niż jakiekolwiek inne. Patrzymy na niego jak na tego, który będzie i powinien organizować pokój na zasadach sprawiedliwości i ludzkości […]”.
Po tym wstępie, Roosevelt zapytał o sytuację materialną Polaków. Emisariusz uzasadniał, że jest bardzo zła, a ludność pogrąża się w ubóstwie, głodzie i chorobach. Jest to widoczne przede wszystkim w miastach. Prezydent dopytał o sytuację wsi. „Nieco lepsza, choć nędza wzrasta zastraszająco. Przez przeciąg 3 i 1/2 lat okupacji Niemcy poznali naszą wieś, wiedzą co się produkuje i pod terrorem odpowiedzialności zbiorowej zabierają nieomal wszystko” – raportował emisariusz.
– Jak z bydłem i końmi? – zainteresował się prezydent.
– Około 3/4 zabrano. Wielkie braki. Gospodarka w G.G. jest typowo ekstensywna. Na ziemiach anektowanych jest w pewnym stopniu intensywna, ale jednocześnie przecież wypędzono z tych ziem najlepiej gospodarujący element, oddając ziemie kolonistom niemieckim.
Prezydent powrócił do tematu koni, pytając, gdzie są przechowywane, te które nie zostały odebrane. Polski gość objaśniał, że chłopi, widząc, że nadciągają niemieccy żandarmi lub żołnierze, bojąc się kolejnych rekwizycji inwentarza, po prostu wyprowadzają go gdzieś w pole albo do lasu. Na doprecyzowujące pytanie, czy można potem konie odnaleźć, odpowiedź była, że chłopi bardzo się starają. Karski potem wielokrotnie kontrastował poziom zainteresowania prezydenta kwestiami koni i Żydów. W raporcie, przytomnie, tego nie podawano.
Roosevelta interesowało czy wśród Niemców jest duże przekupstwo. Karski odpowiadał, że skala zjawiska jest bardzo duża i dotyczy całego okupacyjnego aparatu administracyjnego oraz wojska, a także w jakimś zakresie policji, gestapo i SS. Podjął próbę prezentacji postulatu żydowskiego, że fakt skorumpowania okupanta można wykorzystać do ratowania jeszcze żyjących Żydów poprzez ich „wykupywanie”. Prezydent nie zareagował.
Dopytywał o niemiecki terror. Dowiadywał się, żema on charakter masowy połączony ze zbiorową odpowiedzialnością. Na skutek tego rodzaju terroru ogólne straty społeczeństwa polskiego są ogromne.
Karski zwraca uwagę:
„Jestem pewien, że wielu ludzi nie zdaje sobie także sprawy, jak straszliwemu losowi poddana jest ludność żydowska. Wymordowano w Kraju ponad 1 800 000 samych Żydów. Jest różnica w systemie terroru niemieckiego skierowanego przeciwko Polakom i przeciwko Żydom. Niemcy chcą zniszczyć naród polski jako naród, chcą mieć na tych terenach lud polski pozbawiony elity politycznej, umysłowej, religijnej, gospodarczej itd., złożony z chłopów, robotników i średniej warstwy miejskiej. W odniesieniu do Żydów chcą zniszczyć naród żydowski biologicznie. Przywiozłem oficjalne oświadczenie Rządowi mojemu od Delegata Rządu i Komendanta Armii Krajowej, że jeżeli Niemcy nie zmienią metod wobec ludności żydowskiej, jeżeli nie będzie interwencji Aliantów – czy to poprzez represje, czy innego rodzaju, jeżeli wreszcie nie zajdą okoliczności nieprzewidziane, w ciągu półtora roku od mojego wyjazdu z Kraju ludność żydowska w Polsce, poza działaczami pracującymi w żydowskim ruchu podziemnym w łączności z nami, przestanie istnieć”.
Po wysłuchaniu ostatniego prezydent rzucił: „Z Niemcami porachujemy się po wojnie za wszystko, co zrobili. Największa i prawdziwa pomoc, jakiej możemy udzielić wiedzie poprzez zwycięstwo. Jak najszybsze pokonanie Hitlera”. Powtórzył swoje credo w sprawie żydowskiej: „Rescue through victory”,które doprowadzało oczekujących ratunku do białej gorączki. O tym jednak nie raportowano.
– Czy współpracujecie z Żydami? – interesował się Roosevelt.
– Tak. W dwóch formach: Żydowski ruch robotniczy, socjalistyczny, bierze udział w ruchu podziemnym w ścisłej współpracy z Polską Partią Socjalistyczną. Niezależnie od tego, przy Delegacie Rządu jest specjalna komisja pomocy i ochrony Żydów, do której wchodzą przedstawiciele społeczeństwa polskiego, która jest prowadzona przez Żyda i która rozporządza dość dużymi możliwościami finansowymi. Udało się nam ukryć sporo Żydów. Niestety, ogranicza się to najczęściej bądź do elementu biorącego udział w ruchu podziemnym, bądź też do wybitniejszych i wartościowszych jednostek żydowskich. Nie możemy rozwinąć tej akcji na bardzo dużą skalę, bowiem Żydzi są w straszliwych warunkach dzięki temu, iż mogą być najczęściej rozpoznani przez ich semickie rysy. Jedyna natomiast kara za pomoc Żydowi, ukrywanie go lub pomożenie mu w ucieczce, jest kara śmierci, wykonywana na całej rodzinie pomagającego. Jeżeli mogłoby coś pomóc, to przypuszczamy interwencja Aliantów, i to przede wszystkim poprzez represje na ludności niemieckiej, – w Niemczech, poza Europą. Taki jest punkt widzenia, przekazany mi osobiście przez podziemne władze żydowskie w Polsce, zarówno dla międzynarodowego Żydostwa jak i dla Rządów Sprzymierzonych – brzmiała odpowiedź.
Zachęcony Karski zaczął referować swoją wizytę w warszawskim getcie, ale relacja „ugrzęzła” na dopytywaniu prezydenta o sposób odizolowania żydowskiej dzielnicy od reszty miasta, w tym o wysokość muru. W kontekście ewentualnego przeskoczenia go lub zrobienia pod nim podkopu. Nie powiodła się także próba skupienia jego uwagi na dłużej na wizycie w obozie. Roosevelt skwitował to, że sytuacja żydowska jest mu znana, natomiast więcej chce wiedzieć o Polsce Podziemnej. Unikał tematu Żydów.
Interesowała go znacznie bardziej „praca przeciwko Niemcom”, jej metody i struktura życia podziemnego. Karski wyjaśniał: „Jesteśmy w specjalnie szczęśliwszych warunkach wobec wszystkich innych ruchów podziemnych w krajach okupowanych. W każdym nieomal kraju jest jakiś rząd legalny, współpracujący z Niemcami. […] W innej sytuacji jest polski ruch podziemny. Fakt, iż nie dopuściliśmy do tego, ażeby w Polsce powstał jakikolwiek Rząd współpracujący z okupantem, umożliwił nam przyjęcie i narzucenie społeczeństwu całemu generalnej zasady: Państwo Polskie – jako Państwo, jako instytucja, jako władza, istnieje w dalszym ciągu – w podziemiach. Odbudowaliśmy w podziemiach najważniejsze instytucje państwowe – zarówno cywilne, jak i wojskowe oraz polityczne. Oryginalność tej budowy polega na tym, iż Rząd tego Państwa, legalny, całkowicie pełnoprawny i uznawany przez wszystkie ośrodki organizacyjne oraz społeczeństwo, znajduje się w warunkach bezpieczeństwa za granicą”.
Roosevelt zaciągnął się papierosem w długiej srebrnej lufce, wypuścił dym i z aprobata pokiwał głową.
Emisariusz kontynuował. Dokładnie referował funkcjonowanie Państwa Podziemnego posiadające wszelkie atrybuty państwa w warunkach pokoju. Z własnym rządem, quasi-parlamentarnym system przedstawicielskim stronnictw, armią, sądownictwem, szkolnictwem, organami władzy w terenie, prasą. Prezydent parokrotnie prosił o doprecyzowania. Był pod wrażeniem.
– To wszystko jest nadzwyczajne. Nigdy nie przypuszczałbym, że w takich warunkach można stworzyć tak starannie przemyślaną organizację. Chyba tylko Polacy mogli się na to zdobyć! – mówił w uniesieniu Roosvelt.
– Niech Pan Prezydent nie zapomina, że mamy bardzo długą tradycję tego rodzaju walki… – dopowiadał Ciechanowski.
Równe wrażenie wywarło omówienie wielorakich form łączności rządu londyńskiego z okupowanym krajem z wykozrystaniem drogi radiowej, kurierów i emisariuszy, obywateli zagranicznych i dyplomatów czy zrzutów lotniczych. Prezyednta interesowała bardzo czy zachodnie samoloty mogłyby lądować w Polsce i z niej startować dostarczając i pobierając zarówno ludzi jaki i towary. W tym momencie ambasador przypomniał prezydentowi adresowana do niego prośbę generała Sikorskiego odnośnie samolotów transportowych dla obsługi Polski.
– Strata Generała Sikorskiego, przypuszczam, że mocno dotknęła Naród Polski… – Roosevelt nawiązał do niedawnej katastrofy gibraltarskiej.
– Tak, bardzo, choć z drugiej strony społeczeństwo polskie, a przede wszystkim ruch podziemny, opierają się nieosobowo na Rządzie jako najwyższej władzy państwowej – odparł Karski.