Na konferencji prasowej w czwartek 17 czerwca polski obrońca Jan Bednarek zapowiedział, że Hiszpanie w sobotnim meczu zobaczą „jak broni polska husaria”. Gdy dziennikarz dopytał o tę wypowiedź, polski stoper pewnie podkreslił, że w sobotę zobaczymy polską husarię.
Husaria do dziś jest obiektem fascynacji, ale także przedmiotem legend i mitów powielanych w literaturze i sztuce narodowej, co przebija się także w wypowiedzi Bednarka. Dlatego warto przy tej okazji przypomnieć historię polskich skrzydlatych jeźdźców siejących spustoszenie w szeregach wroga i będących elitą wojska polskiego w XVI i XVII wieku.
Husaria – nazwa i geneza formacji
Wśród historyków przyjmują się zazwyczaj dwie teorie dotyczące pochodzenia nazwy „husaria”. Według pierwszej ów termin pochodzi z serbskiego słowa „usar” lub „gusar”, oznaczającego jeźdźca, korsarza lub rozbójnika. Druga teoria z kolei wywodzi etymologię słowa z języka węgierskiego, „huszar”, co miało być połączeniem dwóch węgierskich wyrazów: „husz” oznaczającego dwadzieścia oraz „ar”, czyli lenno lub dobra ziemskie. Historycy przyjmują zatem, że nazwę tę przejęto po zaciągu pierwszych husarzy pochodzących z Serbii oraz Węgier na stan wojska koronnego.
Pierwszym dokumentem wymieniającym husarzy jest spisany po łacinie regest z 1500 roku pt. Regestrum in quo diversi computi di rationem…, w którym znajduje się zapis o zaciągu husarzy na służbę Jagiellonów. Jak wskazał Konstanty Górski w Historyi jazdy polskiej, kilku husarzy jest tam wymienionych z imienia i nazwiska:
Hic sunt hussarze: Andrych Hussarz XXXX florenos super servitium (…) Hic sunt hussarze, quibus dedi in Nova Civitate: Casper Czekiel, Wacław Lubicz cum sociis, Michał husarz cum sociis, Lucas husarz cum sociis.
Ten sam autor wymienia również inne dokumenty źródłowe, w których pojawia się nazwa „husarz” (usarz), na przykład rachunek z 1580 roku, a w nim wymienione słowo „usaros”. W czasach I Rzeczypospolitej stosowano także skróconą nazwę – „usarz” oraz „usaria”.
Narodziny polskiej husarii datuje się na początek XVI wieku, kiedy pojawiła się pierwsza wzmianka o czterech husarzach służących na polskim żołdzie. W tym samym roku podskarbi wielki koronny Andrzej Kościelecki (1455–1515) zwerbował pierwsze poczty rackie do nadwornej chorągwi królewskiej.
Trzy lata później Sejm powołał do życia pierwsze chorągwie autoramentu narodowego, w tym husarskie. Początkowo były one nazywane rackimi. Różniły się one od składających się m.in. z ciężkozbrojnych kopijników chorągwi kopijniczych tym, iż nie posiadały one uzbrojenia ochronnego dla jeźdźców oraz ich koni.
Husaria – uzbrojenie i wyposażenie
Początkowo husaria (chorągwie rackie) była ze względu na swój charakter jazdą lekką. Racowie nosili kaftany, a ich podstawową bronią defensywną była „tarcza turecka” z drewna, o wydłużonym jednym rogu.
Z biegiem czasu zaczęto używać lekkich zbroi i szyszaków. Na broń składały się w XVI wieku szabla, łuk i nadziak, zalecano również długą broń palną, natomiast wiek później stała się ona obowiązkowym uzbrojeniem dla pocztowych. Podstawową bronią ofensywną była długa kopia o długości od 4,5 do 6,2 metra, drążona w środku i wzmacniana oplotem z rzemienia, wskutek czego była lekka, a jednocześnie sztywna, charakteryzując się znacznym zasięgiem i łatwością manewrowania.
Środek ciężkości kopii husarskiej był przesunięty do tyłu, a stosunkową przeciwwagą była kula służąca m.in. za osłonę dłoni husarza. Grot był przedłużony o liczące około dwóch łokci dwa stalowe „wąsy” wzmacniające drzewce i uniemożliwiające odrąbanie go.
Oprócz kopii husarze byli uzbrojeni w szablę husarską z zamkniętą rękojeścią, powstałą i wykrystalizowaną w połowie XVII wieku na bazie szabli węgierskiej typu II (sprowadzonej jeszcze za panowania króla Stefana Batorego). Dodatkowo na stanie husarza były długi koncerz (o długości do 160 cm) służący do kłucia i przebijania kolczug przeciwnika, używany po skruszeniu kopii, oraz pistolety.