Polska Partia Socjalistyczna została założona jeszcze w XIX wieku. W całej swojej historii może poszczyć się wielkimi działaczami, którzy przez pewien czas lub całe polityczne życie ją współtworzyli. Członkami PPS byli ojcowie niepodległości Józef Piłsudski i Ignacy Daszyński, premier II RP Jędrzej Moraczewski czy premier rządu na uchodźstwie Tomasz Arciszewski.
W historii PPS można znaleźć wiele jasnych i ważnych dla Polski momentów, ale nie brakuje w niej wzajemnych sporów, walk frakcyjnych, podziałów i jednoznacznie złych dla Polski decyzji podejmowanych przez kolejne frakcje posługujące się nazwą PPS.
Polska Partia Socjalistyczna w walce o niepodległość
Polska Partia Socjalistyczna została założona w listopadzie 1892 w Paryżu. Na zjeździe założycielskim pojawili się delegaci reprezentujący cztery polskie organizacje socjalistyczne działające na terenie zaboru rosyjskiego.
„Polska Partia Socjalistyczna, jako organizacja polityczna polskiej klasy robotniczej, walczącej o swe wyzwolenie z jarzma kapitalizmu, dąży przede wszystkim do obalenia dzisiejszej niewoli politycznej i zdobycia władzy dla proletariatu. W dążeniu tym celem jej jest niepodległa rzeczpospolita demokratyczna” – brzmią pierwsze słowa tzw. programu paryskiego, w której określono najważniejsze cele nowej partii.
Wśród nich warto wymienić takie postulaty jak dążenie do stworzenia suwerennej, demokratycznej Rzeczpospolitej, wprowadzenie równości wszystkich obywateli bez różnicy płci, rasy, narodowości i wyznania, bezpłatna, powszechna edukacja, a także 8-godzinny dzień pracy, minimalna pensja, równość płacy dla kobiet i mężczyzn na tym samym stanowisku, zabezpieczenia socjalne i coś na kształt związków zawodowych. Wiele z tych postulatów było zupełnie rewolucyjnych jak na XIX-wieczne warunki, a postulat równej płacy dla kobiet i mężczyzn wciąż nie jest spełniony.
Partii od początku istnienia towarzyszyły wewnętrzne spory ideowe. Do pierwszego rozłamu doszło już na pierwszym zjeździe krajowym w 1893 roku, kiedy z PPS odłączyli się internacjonalistyczni marksiści, którzy nie chcieli stworzenia niepodległego państwa.
Jednym z najistotniejszych instrumentów działania PPS było wydawanie socjalistycznego pisma „Robotnik”. Partia nie stroniła od działań zbrojnych, chociaż odrzuciła stosowanie terroryzmu. Najsłynniejszym zamachem organizowanym przez PPS była akcja pod Bezdanami z 1908 roku, czyli atak na rosyjski pociąg, w którym udział wziął Józef Piłsudski i trzech innych przyszłych polskich premierów.
W 1906 doszło do kolejnego rozłamu partii na PPS-Frakcję Rewolucyjną wzywającą do samodzielnej, zbrojnej walki o niepodległość i PPS-Lewicę, która chciała obalić carat przez socjalistyczną rewolucję przeprowadzoną wspólnie z organizacjami rosyjskimi, a następnie waz z nimi zbudować republikę demokratyczną z szeroką autonomią dla Polski.
Od 1909 roku PPS-Frakcja Rewolucyjna wróciła do nazwy PPS. Część działaczy PPS-Lewicy po paru latach dołączyła do PPS, a część współtworzyło Komunistyczną Partię Polski.
PPS w II RP – od wspólnych rządów z Piłsudskim do politycznego prześladowania przez sanację
Gdy wybuchła I wojna światowa PPS opuścił Józef Piłsudski, skupiając się na walce o niepodległość. Sama partia programowo opowiadała się za budową niezależnego państwa polskiego. 7 listopada 1918 roku stanowiła podstawę pierwszego rządu polskiego Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej, na którego czele stanął Ignacy Daszyński.
17 listopada, po powrocie Piłsudskiego do kraju powstał socjalistyczny rząd Jędrzeja Moraczewskiego, pierwszy ogólnopolski rząd powszechnie uznany w kraju. Rząd Moraczewskiego wprowadził wiele nowoczesnych, socjalistycznych reform. Mimo to PPS zdecydowanie przegrała wybory w 1919 roku, zdobywając jedynie 35 na 432 mandaty.
W 1920 roku, w obliczu wojny polsko-bolszewickiej PPS weszła w skład rządu obrony narodowej Wincentego Witosa. Wielu polityków PPS wzięło udział w regularnych walkach i w akcjach dywersyjnych na tyłach Armii Czerwonej. Partia organizowała też robotnicze komitety obrony Warszawy przed bitwą warszawską.
Początkowo PPS poparła zamach majowy Piłsudskiego, jednak widząc, że Marszałek buduje autorytarne rządy, szybko przeszła do opozycji. Od 1929 roku była największą siłą tworzącą sprzeciwiający się rządom sanacji Centrolew. W 1930 roku, gdy Piłsudski rozwiązał Sejm, wielu działaczy PPS zostało aresztowanych, a część z nich zostało skazanym w procesie brzeskim.
PPS w czasie II wojny światowej
Po wybuchu II wojny światowej PPS działała w konspiracji jako Polska Partia Socjalistyczna – Wolność, Równość, Niepodległość (PPS-WRN). Część jej działaczy udała się na emigrację do Paryża, a następnie Londynu, gdzie działali jako Komitet Zagraniczny PPS, w sprawach krajowych wciąż podlegający centrali w kraju. Członkowie PPS wchodzili w skład kolejnych rządów na uchodźctwie – rządu gen. Władysława Sikorskiego i rządu Stanisława Mikołajczyka.
Po tym, jak Mikołajczyk złożył dymisję, żeby wraz z innymi politykami Stronnictwa Ludowego przystąpić do współtworzenia z komunistami Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, którego powstanie ZSRR wynegocjowało z USA i Wielka Brytanią, premierem rządu na uchodźstwie złożonego z polityków PPS i Stronnictwa Narodowego został polityk PPS Tomasz Arciszewski.
Jednak w tej sytuacji alianci przestali się już liczyć z polskim rządem, a po konferencji jałtańskiej wycofali dla niego uznanie dyplomatyczne, uznając powołanie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. Premier Arciszewski zdecydowanie sprzeciwiał się postanowieniom konferencji jałtańskiej, podkreślając, że jego rząd swoje uprawnienia konstytucyjne przekazać może tylko rządowi wyłonionemu w wolnych wyborach w kraju.
PPS w kraju po wojnie – założona na nowo i wchłonięta do PZPR
Tymczasem w kraju we wrześniu 1944 roku w Lublinie na terenach kontrolowanych już przez Armię Czerwoną i marionetkowy wobec ZSRR PKWN powstała tzw. Odrodzona PPS pod przewodnictwem Edwarda Osóbki-Morawskiego. Pierwszy zjazd nowej partii nazwano XXV zjazdem na znak kontynuacji przedwojennych tradycji. W rzeczywistości kongres został zorganizowany przez w pełni zależnych od Moskwy komunistów z Polskiej Partii Robotniczej.
Do partii zaczęli się przyłączać dawni działacze przedwojennej PPS, mimo że władze tej drugiej pozostawały na emigracji lub dystansowali się od „lublinian”. Część działaczy PPS-WRN kontynuowała działalność konspiracyjną zakończoną aresztowaniami.
PPS w 1947 roku miała kilkaset tysięcy członków, z czego jednak zdecydowaną większość stanowili nowi działacze. Partia współtworzyła rząd, którego premierem w latach 1944-1947 był Edward Osóbka-Morawski, a w sfałszowanych wyborach do Sejmu Ustawodawczego uzyskała 116 mandatów (26,13%), co było najlepszym wynikiem. PPS miała większe poparcie wśród robotników niż czysto komunistyczna Polska Partia Robotnicza.
Jednak komuniści zdecydowali o faktycznej likwidacji nawet tak koncesjonowanej partii. Na posiedzeniu Rady Naczelnej PPS w dniach 18-22 września 1948 r. przyjęto komunistyczny program, a z władz partii usunięto m.in. Edwarda Osóbkę-Morawskiego. Odbyło się także „czyszczenie” partii z „niepożądanych” członków.
W grudniu 1948 roku miał miejsce kongres zjednoczeniowy, w którym PPS połączyła się z komunistyczną PPR, a tak naprawdę została przez nią wchłonięta.
Odrodzenie i zjednoczenie
Tymczasem doszło do zjednoczenia emigracyjnych struktur partii. W maju 1945 roku Komitet Zagraniczny PPS oraz założona dwa lata wcześniej we Francji Delegacja Zagraniczna PPS złożona z powojennych migrantów z Polski powołała nową strukturę – Polską Partię Socjalistyczną na emigracji. Jej przewodniczącym został działacz podziemnej PPS-WRN i powstaniec warszawski Zygmunt Zaremba, który po wojnie musiał uciekać z kraju przed komunistami.