Pierwsza wolna elekcja. Jak szlachta wybrała Henryka Walezego na tron?

Pierwsza wolna elekcja. Jak szlachta wybrała Henryka Walezego na tron?

Dodano: 

Uchański nie ogłosił wyników wyborów, nie chcąc doprowadzić do niebezpiecznego rozdwojenia elekcji, jednak zwolennicy kandydatury francuskiej wysłali poselstwo do przedstawicieli Francji z prośbą o szybkie przybycie Henryka. Wieść o jego zwycięstwie szybko rozniosła się po polu elekcyjnym, choć nie była informacją oficjalną. Tego samego wieczoru, w reakcji na wybór Henryka przy jednoczesnym braku porozumienia w sprawie korektury praw, grupa przeciwników Walezego z Janem Firlejem na czele opuściła pole elekcyjne, udając się do Grochowa.

Secesja ta nie miała jednak charakteru podwójnej elekcji. Grochowiacy – jak nazwani będą buntownicy – nie dokonali wyboru własnego kandydata. U źródeł podziału tkwiła kwestia zaprzysiężenia przez nowego monarchę reformy praw. Sytuacja była napięta. Orzelski zanotował: „wystąpił Naród podzielony na dwa przeciwne wojska. Spodziewano się powszechnego boju i upadku Rzeczpospolitej”. Grupa secesjonistów nie była mała. Kryzys, jaki nastąpił 10 maja, przybierał formę coraz większego dramatu. Kronikarze wspominają, że obóz podwarszawski przygotowywał jeśli nie do zbrojnej likwidacji buntu, to przynajmniej obrony kandydata francuskiego. Ponoć przyczepiano sobie nawet do ubrań sosnowe gałązki, które odróżnić miały obrońców elekta od secesjonistów.

Zwolennikiem negocjacji z obozem grochowskim był Piotr Zborowski, który nakłonił zgromadzonych pod Warszawą do wysłania do Grochowa posłów mających przekonać secesjonistów do powrotu. Odpowiedź grochowiaków była odmowna. Twierdzili przede wszystkim, że zręczna manipulacja tłumem szlachty sterowanym przez biskupa kujawskiego spowodowała zagłuszenie głosów sprzeciwu, przez co nie można było uznać, że wybór dokonany został jednomyślnie. Z punktu widzenia prawa elekcja była więc nielegalna, dokonana gwałtem.

Podczas jednego z kolejnych spotkań poselstw obu obozów secesjoniści oświadczyli, że ich postępowanie nie jest spowodowane sprzeciwem wobec osoby Henryka, lecz nieprzeprowadzeniem reformy prawa w brzmieniu proponowanym przez grochowiaków. Przełomem było z pewnością poselstwo z Grochowa do Warszawy, w którym udział wzięli Andrzej Górka, Mikołaj Firlej, oraz Mikołaj Sienicki. Przywieźli oni ze sobą nową kartę przetargową – zredagowany w swym obozie zbiór praw określających miejsce monarchy w ustroju Rzeczpospolitej, który historiografia nazwie „artykułami henrykowskimi”.

„Si non jurabis, non regnabis”

Był 11 maja, a negocjacje przedłużały się. Zwolennicy Walezego niechętnie podchodzili do propozycji grochowiaków i naciskali na arcybiskupa gnieźnieńskiego, aby ten ogłosił królem Walezego. Prymas Uchański w końcu uległ. Nie czekając na ostateczne porozumienie z secesjonistami, ogłosił Henryka Walezego królem. Akt ten mógł doprowadzić do kolejnego rozłamu i wycofania się posłów z Warszawy. Z pojednawczym głosem wystąpił jednak Piotr Zborowski, który oznajmił, że: „to było tylko proste mianowanie Króla, które nie powinno być ogłoszone, aż nie stanie się zadość wszystkim warunkom ze strony Posłów Francuskich i Króla, a gdyby i było oznajmione nie należy Elekta dopóty za króla uważać”. Tym samym Piotr Zborowski ułożył zasadę, która do historii przejdzie jako okrzyk przypisywany niesłusznie Janowi Firlejowi – „si non jurabis, non regnabis” (jeśli nie zaprzysięgniesz, nie będziesz władał). Słowa te przekonały grochowiaków do powrotu na pole elekcyjne i uznanie wyników wyborów. Warunkiem potwierdzenia przez secesjonistów władzy Henryka, było jednak zaprzysiężenie reformy.

Choć oficjalną przyczyną secesji grochowskiej był brak dokonania korektury praw przed elekcją, część historyków uważa, że była ona inspirowana działalnością Habsburgów, którzy poprzez doprowadzenie do rozłamu na polu elekcyjnym chcieli zatrzeć swoją klęskę. Być może część z uczestników secesji w istocie działała pod wpływem dworu wiedeńskiego, nie należy jednak zapominać, że wśród uczestników rozłamu byli zapewne i tacy, dla których problem reformy prawa był istotny, nie należy więc takich motywów zupełnie wykluczać.

Henryk Walezy na polskim tronie

16 maja, swój podpis pod artykułami złożyli posłowie francuscy, ale dopiero przysięga króla-elekta mogła być zobowiązująca. Pod koniec elekcji pojawił się wyraźny marazm spowodowany zmęczeniem i poczuciem spełnionego obowiązku. Tuż po zaprzysiężeniu artykułów przez posła francuskiego dokonano wyboru poselstwa, którego zadaniem było zawiezienie formalnej informacji o wyborze, odebranie przysięgi na artykuły i pacta conventa, oraz sprowadzenie elekta do kraju.

Tymczasem okres poelekcyjny był gorący. Poselstwo, które wybrało się do Francji, prowadziło żmudne negocjacje, próbując zmusić niechętnego Henryka do zaprzysiężenia przedstawianych mu dokumentów. W Polsce natomiast Habsburgowie, wspierani przez Firleja, usiłowali podważyć legalność elekcji Henryka. Według niektórych bezkrólewie nadal trwało...

Autorem tego artykułu Jak Henryka Walezego na tron obierano? jest Sebastian Adamkiewicz. Materiał został opublikowany na licencji CC BY-SA 3.0.

Czytaj też:
Historycy: Epidemia koronawirusa z roku 2020 nie jest zjawiskiem wyjątkowym

Źródło: Histmag.org