Z polskim Noblem jednoznacznie utożsamiana jest Maria Skłodowska-Curie. Nic dziwnego, bo przecież to właśnie ta wybitna polska naukowczyni sięgnęła po tę nagrodę dwukrotnie, a dodatkowo odebrała ją jako pierwsza kobieta na świecie.
Polka, która Nagrodę Nobla zdobyła dwukrotnie
Pierwszą nagrodę Skłodowska-Curie otrzymała w 1903 roku wraz z mężem Piotrem Curie oraz Henrim Becquerelem z fizyki za badanie odkrytego przez tego ostatniego zjawiska promieniotwórczości. Drugą, już samodzielnie, odebrała z chemii za odkrycie nowych pierwiastków – polonu i radu, poprzez wyizolowanie czystego radu oraz badanie właściwości chemicznych tych promieniotwórczych pierwiastków.
Co ciekawe, Skłodowska-Curie nie tylko należy do grona jedynie czterech osób, które otrzymały Nagrodę Nobla więcej niż raz, ale dodatkowo jest jedną z dwóch osób, które otrzymały Nobla w różnych dziedzinach.
Niezwykłe życie Marii Skłodowskiej-Curie przybliżyliśmy w osobnym artykule w naszym cyklu.
Najsłynniejsi polscy laureaci Nagrody Nobla
Oprócz Marii Skłodowskiej-Curie jako polskich laureatów Nagrody Nobla zwykle wymienia się zdobywcę pokojowej nagrody Nobla – Lecha Wałęsę oraz pięciu zdobywców literackiej nagrody Nobla.
Lech Wałęsa otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla w 1983 roku, już po tym, jak został internowany w stanie wojennym i z powrotem wyszedł na wolność. „Wkład Lecha Wałęsy ma kluczowe znaczenie dla pracy w celu utwierdzenia wolności organizowania się we wszystkich krajach (…) jest czymś więcej niż wewnętrzną sprawą polską” – uzasadniał swój wybór Komitet Noblowski, podkreślając znaczenie „Solidarności”.
W imieniu Wałęsy, który obawiał się, że po wyjeździe z kraju nie zostanie już do niego wpuszczony, nagrodę odebrała jego żona Danuta wraz z 13-letnim wówczas synem Bogdanem, a przemówienie laureata odczytał Bohdan Cywiński.
Z kolei najczęściej wymienianymi polskimi laureatami literackiego Nobla są Henryk Sienkiewicz w 1905 roku (za całokształt twórczości), Władysław Reymont w 1924 roku (za powieść „Chłopi”), Czesław Miłosz w 1980 roku (za całokształt twórczości), Wisława Szymborska w 1996 roku („za poezję, która z ironiczną precyzją pozwala historycznemu i biologicznemu kontekstowi ukazać się we fragmentach ludzkiej rzeczywistości”) oraz Olga Tokarczuk w 2018 roku (za „wyobraźnię narracyjną, która z encyklopedyczną pasją przedstawia przekraczanie granic jako formę życia”).
Czym jest „polski” Nobel?
Nagroda Nobla przyznawana jest od 1901 roku. Polska w tym czasie nie miała suwerenności i pozostawała rozdzielona pomiędzy trzech zaborców. Wielu urodzonych wtedy naukowców nagrodzonych nagroda Nobla, wyjeżdżało za granice, ale wciąż posługiwało się językiem polskim i czuło się związanych z Polską. Co prawda w 1918 roku Polska odzyskała niepodległość, jednak wciąż wiele osób decydowało się na emigrację. Dodatkowo wybuch II wojny światowej sprawił, że za granicę wyjechały kolejne osoby, w tym wielu polskich Żydów, niektórzy jeszcze jako małe dzieci.
Dlatego laureatów Nagrody Nobla, których można ocenić jako „polskich”, jest o wiele więcej, niż wymieniona wyżej szóstka. Oczywiście cześć z nich miała bardzo niewielkie związki z naszym krajem, już w dzieciństwie wyjeżdżając za granicę i nie utrzymując zbytnich kontaktów z Polską. Jednak inni do końca życia uważali się za Polaków. Dla niektórych Polska był wyłącznie mniej lub bardziej mglistym krajem dzieciństwa, inni przez wiele lat żyli w niej otoczeni polską kulturą i zdobywając wykształcenie w polskim systemie edukacji.
Trudno podać logiczny powód, dlaczego Maria Skłodowska-Curie, która w wieku 23 lat wyjechała do Paryża, od tej pory prowadząc karierę we Francji, powszechnie uznawana jest za polskiego noblistę (i słusznie!), a Józef Rotblat, który w Polsce mieszkał prawie 31 lat, tu rozpoczynał bogatą karierę naukową i całe życie określał się jako Polak, jest często zapominany.
Dlatego warto bliżej przyjrzeć się 11 osobom bardziej lub mniej związanych z Polską, które również otrzymały prestiżową nagrodę Szwedzkiej Akademii Nauk za swoje dokonania. Przez jakiś czas na oficjalnej stronie Nagrody Nobla ci wszyscy laureaci byli opisywani jako Polacy, jednak w ostatnich latach Komitet Noblowski w ogóle zrezygnował z podkreślania narodowości laureatów.
Związani z Polską laureaci Nagrody Nobla
W 1907 nagrodę z fizyki otrzymał Amerykanin żydowsko-polskiego pochodzenia Albert Michelson za opracowanie interferometru oraz badania meteorologiczne a także nad światłem i jego prędkością przeprowadzone przy jego pomocy. Na Zachodzie znany był „Mistrz Światła”. Była to pierwsza nagroda Nobla dla obywatela USA. Co prawda rodzina urodzonego w Strzelnie Michelsona opuściła tereny zaboru pruskiego i wyjechała do USA już w 1855 roku, gdy on sam miał zaledwie trzy lata, jednak wybitny fizyk pamiętał o swoim pochodzeniu. Swoje nazwisko zawsze podawał zgodnie z polskim brzmieniem, a, mimo że państwa polskiego nie było wówczas na mapach świata, zawsze wpisywał swoje miejsce urodzenia jako „Strzelno, Poland”. Swoje poświęcenie ciężkiej pracy miał też tłumaczyć tym, że pracowitość to cecha wszystkich Polaków.
Izydor Izaak Rabi urodził się w 1898 roku w galicyjskim Rymanowie i jako małe dziecko wyjechał do USA. Nagrodę Nobla z fizyki otrzymał w 1944 roku za opracowanie metody pozwalającej na mierzenie właściwości magnetycznych jąder atomowych. W roku 1971 odwiedził rodzinny Rymanów.
Tadeusz Reichstein urodził się w 1897 roku we Włocławku w zasymilowanej rodzinie żydowskiej. Imię otrzymał na cześć Tadeusza Kościuszki. Gdy miał 8 lat, jego rodzina wyemigrowała do Szwajcarii, gdzie osiedlił się na stałe i rozwijał karierę naukową w dziedzinie chemii. Do końca życia rozumiał język polski, jednak wraz z upływem czasu coraz słabiej w nim mówił. Rodzinę w Polsce odwiedzał kilkukrotnie w okresie międzywojennym, jednak w czasie II wojny światowej wszyscy jego polscy krewni zginęli w obozach zagłady. Czuł związek z Polską, o czym świadczy choćby to, że fundował stypendia Polakom studiującym na szwajcarskich uczelniach i utrzymywał ożywione kontakty naukowe z polskimi uczelniami. W 1950 roku Reichstein otrzymał Nagrodę Nobla z medycyny i fizjologii za odkrycie kortyzonu i badania dotyczące hormonów kory nadnerczy. W 1994 roku, pod koniec życia został członkiem Polskiej Akademii Nauk.