W pierwszych dniach maja 1943 roku powstanie w getcie warszawskim dogorywało, brutalnie tłumione przez Niemców. Kamienica po kamienicy, bunkier po bunkrze Niemcy wypalili i wyburzali kolejne miejsca ukrycia Żydów, często żywcem spalając ich mieszkańców. 8 maja padł bunkier przy ul. Miłej 18, nazywany później bunkrem Anielewicza, w którym zbiorowe samobójstwo popełnili dowódcy powstania.
Niemcy wysadzają Wielką Synagogę. 80 lat temu upadło powstanie w getcie
Datą, którą kat powstania Jürgen Stroop uznał za symboliczne stłumienie powstania, było osobiste wysadzenie przez niego Wielkiej Synagogi przy ul. Tłomackie, do którego doszło 16 maja o godzinie 20:15. Wyburzenie ogromnego budynku miało symbolizować niemiecki triumf nad Żydami.
Stroop w obrzydliwy sposób opisał to wydarzenie Kazimierzowi Moczarskiemu, z którym po wojnie siedział w jednej celi, nazywając wysadzenie Wielkiej Synagogi „piękną klamrą oficjalnego zamknięcia Wielkiej Akcji”, czyli operacji likwidacji warszawskiego getta.
„Ależ to był piękny widok! Z punktu widzenia malarskiego i teatralnego obraz fantastyczny. Oficer saperów wręczył mi aparat elektryczny, wywołujący detonację ładunków wybuchowych. Przedłużałem chwilę oczekiwania. Wreszcie krzyknąłem: Heil Hitler! – i nacisnąłem guzik. Ognisty wybuch uniósł się do chmur. Przeraźliwy huk. Bajeczna feeria kolorów. Niezapomniana alegoria triumfu nad żydostwem. Getto warszawskie skończyło swój żywot. Bo tak chciał Adolf Hitler i Heinrich Himmler” – zanotował słowa Stroopa Moczarski w książce „Rozmowy z katem”.
Po zburzeniu synagogi niemiecki dowódca przygotował 75-stronicowy raport dla szefa SS i policji III Rzeszy Heinricha Himmlera zatytułowany „Nie istnieje już żydowska dzielnica mieszkalna w Warszawie!”. Po wojnie propagandowy dokument z wieloma zdjęciami stał się ważnym świadectwem eksterminacji Żydów i innych niemieckich zbrodni.
Wielka Synagoga – ośrodek religijny i kulturalny dla polskich Żydów
Zburzony przez Niemców żydowski dom modlitwy został wybudowany w latach 1876-1878 roku przez wyznawców judaizmu reformowanego. Wielka Synagoga istniała zaledwie 65 lat. Była jedną z największych synagog ówczesnej Europy. Jej budowę finansowano ze zbiórek społeczności żydowskiej Warszawy. Uroczyste otwarcie budynku nastąpiło 26 września 1878 r. w żydowski Nowy Rok, czyli w święto Rosz ha-Szana.
W monumentalnym budynku łączącym cechy klasycyzmu i neorenesansu znajdowało się 2200 miejsc siedzących. Częścią kompleksu była Główna Biblioteka Judaistyczna posiadająca bardzo bogaty księgozbiór, a słynny na cały świat chór przyciągał na swoje występy nie tylko Żydów. Synagoga była nie tylko miejscem modlitwy, ale i ważnym centrum kulturowym. Była ośrodkiem Żydów czujących tożsamość z polskością, co przejawiało się także w nabożeństwach odprawianych z okazji polskich świat narodowych. Ortodoksyjni Żydzi omijali ten dom modlitwy szerokim łukiem.
Po wybuchu II wojny światowej Wielka Synagoga początkowo znalazła się w getcie. W tym czasie została zdemolowana i rozkradziona przez hitlerowców. Przez chwilę w czasie okupacji Niemcy pozwolili na wznowienie jej działania, ale już w marcu 1942 roku została ostatecznie zamknięta. Po zmniejszeniu getta w tym samym roku synagoga znalazła się poza jego obszarem, a Niemcy urządzili w niej magazyn mebli i zrabowanego mienia żydowskiego.
Wysadzenie Wielkiej Synagogi 16 maja 1943 roku wywołało też pożar w sąsiadującym budynku biblioteki. Jego ślady widać do dziś, bo sam budynek przetrwał wojnę, a już w 1947 roku założono w nim funkcjonujący tam do dziś Żydowski Instytut Historyczny.
Na miejscu Wielkiej Synagogi stoi dziś budowany przez kilkadziesiąt lat i ukończony w 1991 roku Błękitny Wieżowiec. Z długim czasem jego powstania i wieloma perypetiami związanymi z budową była wiązana tzw. „klątwa rabinów”, która miała wisieć nad miejscem po Wielkiej Synagodze. W samym wieżowcu znajduje się niewielka sala modlitw upamiętniająca stojąca tam wcześniej świątynie.
Do dzisiejszych czasów przetrwało dosłownie parę pozostałości po synagodze: dwa, mierzące 50 cm wysokości fragmenty kolumn i pojedyncze elementy jej wyposażenia, w tym metalowy numerek z szatni z numerem 462 i napisem „Synagoga na Tłomackiem”. Są one przechowywane przez Żydowski Instytut Historyczny.
Bilans powstania w getcie
Jeszcze w czerwcu w ruinach powstania trwały pojedyncze walki Niemców z bojownikami, którzy przeżyli do tej chwili. W kolejnych miesiącach Niemcy systematycznie przeszukiwali i burzyli domy na terenie getta. Teren praktycznie zrównano z ziemią.
Według danych z raportu Stroopa między 20 kwietnia a 16 maja 1943 r. Niemcy zabili lub pojmali 56 tys. Żydów, w tym ok 6 tys. w walce, 7 tys. zostało zatrzymanych i zamordowanych na miejscu, a 7 tys. kolejnych (wśród nich byli prawdopodobnie młodzi powstańcy) zostało wywiezionych do obozu śmierci w Treblince. 36 tys. zostało deportowanych do obozów pracy na Lubelszczyźnie.
Lubelskie obozy zostały zlikwidowane na początku listopada 1943 roku w ramach akcji „Erntefest”, czyli „Dożynki”, a wszyscy osadzeni w nich Żydzi zostali zamordowani. Niemieckie dane mogą być zawyżone, żeby uzasadnić trudności i wielodniową pacyfikację getta.
Za skutecznie przeprowadzoną likwidację getta, Stroop został odznaczony Krzyżem Żelaznym I klasy. Został aresztowany przez Amerykanów 8 maja 1945 roku. W 1951 roku został skazany na śmierć przez powieszenie przed polskim sądem wojskowym. Wyrok wykonano w kolejnym roku.
Czytaj też:
Śmierć Zygielbojma. Dramatyczny protest polskiego Żyda wobec obojętności na ZagładęCzytaj też:
80 lat temu polski premier apelował w BBC o pomoc powstańcom z getta. „Walka trwa”